Dit is een uitgave van Techniek Nederland

Begeleiding
College Arbeidsomstandigheden Techniek Nederland:
Arjan van den Bempt, Strukton Worksphere
Chris de Groot, NLsigning
Jelle Mol, Heijmans Utiliteit
Mari Garcia, Techniek Nederland
Mark Gorissen, SPIE Nederland B.V.
Mark Wubbels, HOMIJ Technische installaties bv
Mimoun el Yattioui (Voorzitter), Engie
Patrick van Stokhem, Eneco
Ronald Velsink, Unica
Wilco van der Lugt, Van der Lugt B.V.

Samenstelling en redactie
Arjan van den Bempt, Strukton Worksphere
Daan Beusker, Facilicom Solutions
Jelle Mol, Heijmans Utiliteit
Linda Hartensveld, Techniek Nederland
Mari Garcia, Techniek Nederland

Auteurs
Peter Ladage, Arbo Aanzet
Dirk Muis, VKM Advies

Eindredactie
Techniek Nederland

Vormgeving
Mariska van der Tas, Techniek Nederland

Druk
Drukkerij Zoeterhage, Zoetermeer

Veilig en gezond naar huis aan het eind van elke werkdag

Veiligheid heeft topprioriteit in de installatiebranche. Uitgangspunt is altijd dat iedereen aan het einde van zijn werkdag veilig en gezond naar huis kan gaan. Het Blauwe Boekje beschrijft hoe jij Veilig, Gezond en Milieuverantwoord (VGM) je werkt kunt doen. Daarmee is het boekje onmisbaar in iedere gereedschapskist.

Het Blauwe Boekje is geschreven voor medewerkers. Het geeft regels voor veilig werken en inzicht in de arbo- en milieuwetgeving. De regels worden uitgelegd aan de hand van praktische voorbeelden. Ook vind je in het boekje taakrisicoanalyses (TRA's) voor een groot aantal werkzaamheden én maatregelen die helpen om het werk VGM te kunnen uitvoeren. Om te kunnen werken in een veilige omgeving is het belangrijk dat je, voordat we aan het werk beginnen, nagaat of er risico's zijn voor jezelf, je collega's of de omgeving. Start daarom je werkzaamheden altijd met een Laatste Minuut Risico Analyse (LMRA). Bij twijfel ga je niet aan het werk. In dit boekje vind je in de meeste gevallen de maatregelen om de klus veilig te kunnen uitvoeren.

De zesde druk is in nauwe samenwerking met arbo-deskundigen van installatiebedrijven tot stand gekomen. In vergelijking met de vorige druk is het Blauwe Boekje volledig geactualiseerd en komen ook thema's als veiligheidsbewustzijn en werkdruk aan de orde.

Werkgevers die zijn aangesloten bij Techniek Nederland kunnen het Blauwe Boekje gebruiken als bedrijfseigen huisregels voor het VGM-werken.

Ik wens iedereen veel werkplezier in een veilige werkomgeving!

Doekle Terpstra
Voorzitter Techniek Nederland

Leeswijzer

Het Blauwe Boekje beschrijft in het kort de belangrijkste veiligheids-, gezondheids- en milieuvoorschriften. Deze voorschriften zijn ontleend aan wettelijke en maatschappelijke normen en zijn toegespitst op het werk in de installatiebranche. Dit Blauwe Boekje kan gebruikt worden als bedrijfseigen huisregels voor het Veilig, Gezond en Milieubewust (VGM) werken.

In hoofdstuk 1 vind je algemene informatie over VGM-werken. Ook worden de verschillende soorten werkplekken en sectoren binnen de installatiebranche beschreven.

In de afgelopen decennia is de techniek beter, betrouwbaarder en veiliger geworden waardoor er minder ongevallen plaatsvinden. Daarnaast is er binnen de wet- en regelgeving meer aandacht gekomen voor veiligheid en gezondheid. In het 2^de hoofdstuk lees je meer over deze (wettelijke) voorschriften op het gebied van VGM-werken.

Ondanks alle maatregelen kunnen bijvoorbeeld elektriciteit, de aanwezigheid van gevaarlijke stoffen of het werken op hoogte toch nog gevaar opleveren. In hoofdstuk 3 vind je de achtergrondinformatie en praktische tips die je in elke werksituatie kunnen helpen om VGM-verantwoord te werken.

In hoofdstuk 4 worden de risico's van verschillende werksituaties besproken, zoals bijvoorbeeld het werken met een beeldscherm. Thema's als asbest, kwartsstof en veilig werken met chroom-6 vind je ook terug in dit hoofdstuk.

Een taakrisicoanalyse (TRA) is een risicobeoordeling van een taak waarbij vooraf is nagedacht over de maatregelen die je moet nemen om het op een VGM-verantwoorde te doen. In hoofdstuk 5 vind je de TRA's waarbij het risico wordt bepaald door het type werk wat wordt verricht. Ook lees je hier meer over hoe je zelf een TRA opstelt.

Het kan voorkomen dat je op de werkplek van de opdrachtgever in aanraking komt met processen waarvan bekend is dat er specifieke risico's aan kleven. In hoofdstuk 6 tref je de omgevingsrisico's aan (ORA, omgevingsrisicoanalyse). De bijhorende beheersmaatregelen worden tevens in dit hoofdstuk beschreven.

Inhoudsopgave

1 - Veilig werken in de installatietechniek

1.1 - Wat is Veilig, Gezond en Milieubewust werken?

1.2 - Algemene VGM-regels

1.3 - Vervoer van en naar het werk

1.4 - Werken op een project

1.5 - Werkplekintroductie

1.6 - Werkplekoverleg of toolboxmeeting

1.7 - Laatste Minuut Risico Analyse (LMRA)

1.8 - Werkplekinspecties

1.9 - Houding en gedrag

1.10 - Werken zonder stress

1.11 - Werken bij derden

2 - Arbo- en milieuwetgeving

2.1 - Uitgangspunten Arbeidsomstandighedenwet

2.2 - Milieuwetgeving

2.3 - Normen

2.4 - VGM-Checklist

2.5 - Managementsystemen

3 - Algemene informatie over VGM-werken

3.1 - Veiligheids- en gezondheidssignalering

3.2 - Orde en netheid op de werkplek

3.3 - Werkzaamheden altijd succesvol realiseren

3.4 - Arbeidshygiëne

3.5 - Milieuhygiëne op de werkplek

3.6 - Fysieke belasting: houding en beweging

3.7 - Schadelijk geluid

3.8 - Hand en -armtrillingen

3.9 - Elektromagnetische velden

3.10 - Gevaarlijke stoffen

3.11 - Legionella

3.12 - Explosiegevaar (ATEX)

3.13 - Persoonlijke beschermingsmiddelen (PBM-en)

3.14 - Calamiteitenpreventie en bedrijfshulpverlening

3.15 - Bedrijfsongevallen

3.16 - Levensreddend handelen

3.17 - Brand en brandbestrijding

4 - Verantwoord omgaan met risico's op het werk

4.1 - Veilig werken met beeldschermen

4.2 - Veilig werken met arbeidsmiddelen

4.3 - Veilig werken met elektrisch handgereedschap

4.4 - Veilig werken op hoogte

4.5 - Veilig werken bij transporteren van materialen

4.6 - Veilig werken aan elektrische installaties

4.7 - Veilig werken met gevaarlijke stoffen

4.8 - Veilig werken met asbestvezels op de werkplek

4.9 - Veilig werken met asbestvezels op de werkplek

4.10 - Veilig werken met koudemiddelen

4.11 - Veilig werken met kwartsstof

4.12 - Veilig werken met chroom-6

4.13 - Veilig werken met ioniserende straling

4.14 - Veilig werken met niet-ioniserende straling

4.15 - Veilig werken met laserlicht

4.16 - Veilig werken met elektromagnetische velden van antennes

4.17 - Veilig werken bij lassen en solderen

4.18 - Veilig werken met gasflessen

4.19 - Veilig alleen werken

5 - Taakrisicoanalyses (TRA's): Werkzaamheden

5.1 - Veilig werken bij het testen, beproeven, inbedrijfstellen en het inregelen van een werktuigbouwkundige en/of elektrotechnische installatie

5.2 - Veilig werken bij montage en/of samenbouwen van werktuigbouwkundige of elektrotechnische installatiecomponenten

5.3 - Veilig werken bij het monteren, samenbouwen, demonteren of slopen van een werktuigbouwkundige of elektrotechnische installatie

5.4 - Veilig werken aan een transformator en/of elektromotor

5.5 - Veilig werken bij monteren, demonteren en/of slopen van elektrotechnisch kabelwerk

5.6 - Veilig werken bij het monteren, demonteren en slopen van luchtkanalen, kabelgoten en/of plaatwerk

5.7 - Veilig werken bij demonteren en slopen van leidingwerk

5.8 - Veilig werken bij koeltechnisch werk

5.9 - Veilig werken bij het afpersen van leidingwerk

5.10 - Veilig werken met (milieu)gevaarlijke stoffen

5.11 - Veilig werken bij het afgieten van een kabelmof

5.12 - Veilig werken met ionisatie brandmelders

5.13 - Veilig werken met laserlicht

5.14 - Veilig werken met elektrisch en mechanisch (hand)gereedschap

5.15 - Veilig werken bij vervoer van materiaal per (vracht)auto

5.16 - Veilig werken bij het laden en lossen van materiaal

5.17 - Veilig werken bij hijsen of takelen van zware lasten

5.18 - Veilig werken met vast opgestelde machines

5.19 - Veilig werken bij elektrisch zagen

5.20 - Veilig werken bij slijpwerkzaamheden

5.21 - Veilig werken bij boor- of freeswerkzaamheden

5.22 - Veilig werken bij solderen

5.23 - Veilig werken bij het mechanisch doorsnijden of buigen van leidingwerk

5.24 - Veilig werken bij het autogeenlassen of branden

5.25 - Veilig werken bij elektrisch lassen

5.26 - Veilig werken bij het hijsen of takelen van kasten (elektrische schakel- en verdeelinrichtingen, schakel- of besturingskasten, regelpanelen, lessenaars, bedieningspanelen etc.)

5.27 - Veilig laden en lossen van kasten en borden

5.28 - Veilig werken bij het (ver)plaatsen van kasten en borden

5.29 - Veilig werken bij (ver)plaatsen van gereedschappen en materialen

5.30 - Veilig werken bij het handmatig verplaatsen van lasten (tillen, trekken, duwen)

5.31 - Veilig werken bij het (her)aansluiten van elektrische kabels

5.32 - Veilig werken bij het vervangen van luchtbehandelingfilters

5.33 - Veilig werken bij het bevriezen van leidingwerk met koolzuurgas (CO₂)

5.34 - Veilig werken met het hogedrukreinigen met vloeistof < 250bar (bijv. reinigen condensors)

6 - Taakrisicoanalyses (TRA's): Omgeving

6.1 - Veilig alleen werken

6.2 - Veilig werken in een openbaar gebouw bij service en onderhoud

6.3 - Veilig werken op plaatsen waar rekening moet worden gehouden met drugsgebruik

6.4 - Veilig werken langs of op de openbare weg

6.5 - Veilig werken in de ruwbouwfase

6.6 - Veilig werken in de bouwfase

6.7 - Veilig werken in de afbouwfase

6.8 - Veilig werken in de nabijheid van gsm-antennes

6.9 - Veilig werken in een besloten ruimte

6.10 - Veilig werken in een nauwe ruimte (kruipruimten, kelders en schachten)

6.11 - Veilig werken op een locatie met brand- en explosiegevaar

6.12 - Veilig werken bij renovatiewerkzaamheden

6.13 - Veilig werken in een rioolinstallatie

6.14 - Veilig werken bij graafwerkzaamheden en aan nutsleidingen (vervuilde grond, aantreffen voorwerpen, explosieven of munitie)

6.15 - Veilig werken op platte daken

6.16 - Veilig werken op hellende daken

6.17 - Veilig werken op hoogte met behulp van een ladder (trapleer)

6.18 - Veilig werken op hoogte met behulp van een (rol)steiger

6.19 - Veilig werken op hoogte met behulp van een hoogwerker

6.20 - Veilig werken in putten en sleuven

6.21 - Veilig werken langs waterwegen en bij bruggen

6.22 - Veilig werken onder buitengewone weersomstandigheden

6.23 - Veilig werken langs het spoor (trein/metro/tram)

6.24 - Veilig boven het hoofd/boven de macht werken

6.25 - Veilig werken in de nabijheid van ventilatie uitblaasopeningen

6.26 - Veilig werken in een nauwe ruimte boven het systeem/verlaagde plafonds

6.27 - Veilig werken bij blootstelling aan hout- en/of kwartsstof

6.28 - Veilig werken met nieuwe en/of onervaren medewerkers

6.29 - Veilig werken met jeugdigen/leerlingen

6.30 - Veilig werken met anderstaligen

Trefwoordenregister

Wat voor werk je ook doet, er kleven altijd risico's aan. Dat hangt niet alleen af van het soort werk, maar ook van de persoon die het werk doet en van zijn/haar houding tegenover veiligheid. Wat voor de één geen risico is, voelt voor de ander als een groot gevaar. Neem bijvoorbeeld het werk op een rolsteiger. Sommigen vinden dat ongevaarlijk, terwijl mensen met hoogtevrees deze werkzaamheden juist als heel risicovol ervaren.

Bewust of onbewust, iedereen neemt regelmatig risico's. Thuis, in het verkeer, op het sportveld, maar ook tijdens het werk. Sommige risico's zijn aanvaardbaar, andere onaanvaardbaar. Ongevallen ontstaan vaak doordat je onbewust een risico neemt.

De risico's binnen je eigen vakgebied ken je meestal wel. Risico's buiten je eigen specialisatie, bij het werken in een vreemde omgeving of het gebruik van nieuwe apparatuur en machines vaak niet. Daarom is het belangrijk dat je in dergelijke situaties eerst nagaat wat de mogelijke risico's zijn en welke veiligheidsmaatregelen je in acht moet nemen. Ook al ken je de risico's, toch ontstaan veel ongevallen doordat je jezelf misschien overschat of de risico's onderschat. Een voorbeeld hiervan is de elektromonteur die de spanning niet uitschakelt als hij een verlichtingsarmatuur moet aansluiten. Hij weet wel dat onder spanning werken een risico betekent maar het is nog nooit fout gegaan. Maar als het een keertje toch fout gaat kan het goed fout gaan. In de ogen van de werkgever is het onaanvaardbaar dat je tijdens je werk risico's neemt die kunnen leiden tot ongevallen en schade aan de gezondheid of aan het milieu.

1.1 - Wat is Veilig, Gezond en Milieubewust werken?

Een verstandig mens houdt z'n hoofd erbij en z'n lijf en leden heel. Ga daarom vooraf na welke risico's de werkzaamheden inhouden. Met die kennis kun je de juiste maatregelen nemen. Zo maak je de kans op een ongeval zo klein mogelijk. Sommige maatregelen lijken lastig en onnodig. Toch is over de maatregelen goed nagedacht. Tref je ze niet, dan loop je een groter risico.

In dit boekje vind je aanwijzingen hoe je bewust met de risico's tijdens het werk kunt omgaan. Als je die opvolgt, zorg je vanzelf voor veilige, gezonde en milieuverantwoorde werkomstandigheden. Twijfel je of heb je nog vragen, bespreek die dan in eerste instantie met je leidinggevende of anders met de preventiemedewerker (Arbo- of VGM-functionaris).

1.2 - Algemene VGM-regels

Veilig, Gezond en Milieuverantwoord (VGM-verantwoord) werken, wordt medebepaald door ons 'eigen' gedrag. Daarom eerst wat algemene regels:

Eigen VGM-bedrijfsregels
Diverse bedrijven hebben eigen veiligheids-, gezondheids- en milieuregels opgesteld. Soms gaan deze regels verder dan de wettelijke regels of zijn ze een nadere invulling van de wettelijke regels. Een voorbeeld hiervan is dat je niet op het terrein van het bedrijf mag komen zonder veiligheidshelm en -schoenen. De VGM-bedrijfsregels zijn bindend op de terreinen van dat bedrijf.
De werkgever is verplicht ervoor te zorgen dat iedereen van de regels op de hoogte is. Dit geldt ook voor tijdelijke medewerkers en bezoekers. Zorg er zelf voor dat je de VGM-bedrijfsregels van je bedrijf kent en toepast.

Werkvergunningen
Soms mogen werkzaamheden pas worden uitgevoerd nadat een verantwoordelijke functionaris hiervoor toestemming heeft gegeven in de vorm van een werkvergunning. Een werkvergunning wordt pas afgegeven nadat er afspraken zijn gemaakt over VGM-maatregelen. Een voorbeeld hiervan is het uitschakelen van machines of groepen in een verdeelinrichting en de persoonlijke beschermingsmiddelen die je moet gebruiken. Je direct leidinggevende hoort de VGM-maatregelen met je te bespreken voordat de werkzaamheden beginnen. Als dit niet gebeurt, vraag dan zelf wat de afspraken zijn.

Poortinstructie
Bij veel bedrijven in de (petrochemische) industrie mag je pas aan het werk als je een poortinstructie hebt gevolgd. De instructie is nodig om op de locaties VGM te kunnen werken.

Soms wordt de instructie aan de poort gegeven en dat gebeurt steeds vaker in de vorm van een e-learning. Als je de instructie met goed gevolg hebt afgesloten ontvang je een certificaat. Vaak heeft zo'n certificaat een geldigheidsduur van 1 jaar. Dus controleer regelmatig de geldigheid van je certificaat en meld je zo nodig aan voor een herhalingscursus.

Generieke Poort Instructie (GPI) voor bouwbedrijven
Een poortinstructie bevat informatie die een medewerker nodig heeft om veilig op het terrein van een opdrachtgever te kunnen werken. Veel poortinstructies van opdrachtgevers in de bouw bevatten grotendeels dezelfde informatie. Daarom heeft een aantal opdrachtgevers en opdrachtnemers, die zijn aangesloten bij de Governance Code 'Veiligheid in de bouw', een generieke (algemene) GPI opgesteld. Deze poortinstructie moet je als je bij deze opdrachtgevers gaat werken eenmalig via het internet volgen en afsluiten met een toets. Als je deze toets hebt gehaald, krijg je een certificaat dat gedurende 1 jaar toegang geeft tot de terreinen van deze opdrachtgevers. Na dit jaar vervalt de geldigheid en moet je opnieuw de instructie volgen en de toets doen.

Legitimatiebewijs
Iedere medewerker moet zich kunnen legitimeren als de opdrachtgever of een andere bevoegde autoriteit, zoals de politie of de Inspectie SZW (Sociale Zaken en Werkgelegenheid) daar om vraagt. Zorg er dus voor dat je altijd een geldig legitimatiebewijs (rijbewijs, paspoort, identiteitskaart of Nederlands vreemdelingendocument) bij je hebt.

Veiligheidspaspoort
Sommige opdrachtgevers geven alleen toegang tot hun bedrijfsterrein aan mensen met een (digitaal) veiligheidspaspoort (Personal Safety Logbook). Dit veiligheidspaspoort kan een papieren boekje zijn, maar ook een digitaal paspoort waarbij de gegevens in een centrale database zijn opgeslagen die via internet toegankelijk zijn. Het paspoort is dan een kaart op creditcardformaat die via een smartphone kan worden uitgelezen en zo toegang geeft tot de persoonlijke informatie in de centrale database. Op deze manier kan een opdrachtgever altijd en overal controleren of personeel op hun terreinen beschikken over de vereiste kwalificaties.

In het veiligheidspaspoort kan het volgende worden geregistreerd:

Het veiligheidspaspoort krijg je van je werkgever en is onbeperkt geldig. Je werkgever vult je veiligheidspaspoort in aan de hand van de gegevens die in je (personeels)dossier staan. Deze gegevens zijn afkomstig van geldige documenten, onder andere je paspoort. Maar je moet er ook zelf op toezien dat het veiligheidspaspoort up-to-date is en ook blijft. Zorg er dus altijd voor dat je wijzigingen of aantekeningen in je veiligheidspaspoort ook laat registreren in je (personeels)dossier.

Vakpaspoort Techniek Nederland
Het vakpaspoort is een app waarmee installatietechnici hun vakbekwaamheid kunnen aantonen. Ook opdrachtgevers kunnen via de app nagaan of de monteur die bij hen aan de slag gaat voldoende vakbekwaam is om de klus vakkundig en veilig uit te voeren. De app geeft toegang tot een database waarin onder andere opleidingen en persoonscertificeringen zijn vastgelegd, maar ook de aanwijzing in het kader van de NEN 3140. De informatie wordt mede bijgehouden door de opleidingsinstanties waardoor fraude wordt voorkomen. Maar controleer ook zelf je persoonlijke informatie in het vakpaspoort.

1.3 - Vervoer van en naar het werk

Als je auto rijdt, ben je niet alleen verantwoordelijk voor je eigen veiligheid, maar ook voor die van anderen. Vaak reizen collega's gezamenlijk met een privéauto, bedrijfsauto of -busje naar en van het werk. Als je geregeld collega's meeneemt, let dan op de staat van onderhoud. Krijgt je auto regelmatig een onderhoudsbeurt? Zijn de banden in orde en op spanning? Ben je verzekerd voor het vervoeren van passagiers?

Wees je ervan bewust dat je als chauffeur van een bedrijfsauto door mensen op straat of in het verkeer gezien wordt als vertegenwoordiger van het bedrijf waarvoor je werkt. Je rijgedrag bepaalt dus mede het imago van je bedrijf. Aan de hand van onderstaande tips weet je waar je allemaal op moet letten:

1.4 - Werken op een project

Voordat de dagelijkse werkzaamheden op een project beginnen, moet iedereen op de hoogte zijn van de mogelijke risico's voor de veiligheid, gezondheid en het milieu. Daarom spreek je aan het begin van de werkdag kort door wat het werk inhoudt, waar het gedaan wordt en wat de Veiligheid, Gezondheid en Milieuverantwoorde (VGM) aspecten zijn.

Tijdens de bespreking komt ook aan bod wie de leiding heeft op de werkplek. Maar je kan ook zelf makkelijk de volgende informatiebronnen raadplegen:

Weet je het niet…
Heb je vragen, stel ze dan altijd eerst aan je direct leidinggevende. Dat is ook degene bij wie je kunt melden dat een situatie naar jouw mening onveilig is of dat er onveilig wordt gehandeld. Kun je deze klachten niet bij hem of haar kwijt, neem dan contact op met de preventiemedewerker (Arbo- of VGM- functionaris) van het bedrijf. Deze overlegt dan met de werkplekleiding en zo nodig met de opdrachtgever hoe de situatie kan worden verbeterd.

1.5 - Werkplekintroductie

Als je voor het eerst op de werkplek komt, krijg je een werkplekintroductie. Pas daarna ga je aan de slag. De werkplekintroductie bestaat uit een bespreking van de regels die van toepassing zijn op het project. Afhankelijk van waar je gaat werken kan deze meer of minder uitgebreid zijn. Er wordt geregistreerd wie de werkplekintroductie heeft bijgewoond. De opdrachtgever geeft deze voorlichting soms ook aan de poort.

Op projecten waar veel samen met andere werkgevers wordt gewerkt, worden de Veiligheid, Gezondheid en Milieuverantwoorde (VGM) voorschriften die op de locatie gelden, vastgelegd in een veiligheids- en gezondheidsplan. In dit plan vind je alle projectspecifieke VGM-risico's en de te nemen maatregelen. Ook staat daarin beschreven op welke manier VGM-voorschriften onderling worden afgestemd. Dit om te voorkomen dat een collega van een andere werkgever jou in gevaar brengt met zijn werkzaamheden. De voor jouw belangrijke onderwerpen uit dit plan moeten vooraf met je besproken worden. Vraag hier zo nodig naar.

Bij de werkplekintroductie komen meestal de volgende onderwerpen aan de orde:

Vaak krijg je zoveel informatie dat je dit niet allemaal kunt onthouden. Sommige bedrijven hebben daarom de informatie op papier samengevat. Lees dit later nog even op je gemak door en heb je daar vragen over ga dan naar je direct leidinggevende.

Anderstaligen
Op de Nederlandse bouwplaatsen werken veel medewerkers die de Nederlandse taal niet of niet goed beheersen. Vaak spreken deze medewerkers thuis nog hun moedertaal. Ook zij moeten een goede instructie krijgen over de veiligheidsrisico's en -maatregelen om veilig te werken. De veiligheidsinstructies moeten worden gegeven in een taal die deze medewerkers begrijpen. Soms komen zij uit landen waar veiligheid minder aandacht krijgt dan in Nederland. Daarom moeten deze medewerkers vaak extra begeleid worden, zeker in het begin.

Controleer als (leidinggevende) collega regelmatig bij 'anderstalige' collega's of zij de instructie goed hebben begrepen. Zorg ervoor dat binnen de groep anderstaligen minimaal 1 persoon aanwezig is waarmee goed kan worden gecommuniceerd, deze persoon kan dan tolken. Houd rekening met cultuurverschillen en help deze collega's zo nodig zodat zij zich snel aan kunnen passen aan de Nederlandse veiligheidscultuur.

Bijzondere groepen
Bijzondere groepen zijn medewerkers die extra aandacht moeten krijgen als het gaat om maatregelen om de risico's te beheersen. Tot deze bijzondere groepen behoren onder anderen:

Voor deze medewerkers gelden vaak andere regels dan voor 'gewone' medewerkers. Dit zijn regels op het gebied van blootstelling aan gevaarlijke stoffen, werk- en rusttijden, werken met gevaarlijke machines, voorzieningen in het bedrijf etc. In de risico-inventarisatie en -evaluatie (RI&E) moet de werkgever rekening houden met de aanwezige bijzondere groepen in het bedrijf.

1.6 - Werkplekoverleg of toolboxmeeting

Als er meerdere werkgevers op een locatie werkzaamheden uitvoeren, moeten zij – als vast agendapunt in hun werkbespreking – overleg plegen over de Veiligheid, Gezondheid en Milieuverantwoorde (VGM) aspecten. Dat doen ze om ervoor te zorgen dat iedereen op de werklocatie bewust is van de VGM-risico's en er met elkaar op een VGM-verantwoorde manier wordt samengewerkt.

Op de werkvloer bespreekt de direct leidinggevende met de medewerkers de uitvoering van het werk en de daarbij horende VGM-aspecten. Dit gesprek wordt ook wel 'toolboxmeeting' genoemd. Vaak bespreek je dan een thema, de VGM-aspecten van het werk dat je gaat uitvoeren en/of de uitkomst van een werkplekonderzoek. Ook kun je een incident met elkaar bespreken en kijken hoe je een soortgelijk incident in de toekomst kan voorkomen.

1.7 - Laatste Minuut Risico Analyse (LMRA)

Bezint eer ge begint is een oud Nederlands spreekwoord en eigenlijk is dit de kern van de LMRA. Begin niet onnadenkend aan je werk. Dit klinkt logisch, maar zeker als de werkdruk toeneemt, willen we ergens snel en vaak zonder er goed bij na te denken aan beginnen waardoor onveilige situaties of ongevallen kunnen ontstaan. Een LMRA is een korte algemene risicobeoordeling, bedoeld om gevaren op je eigen werkplek te ontdekken en risico's en gevaarlijke omstandigheden die tot een incident kunnen leiden, uit te sluiten. Een LMRA doe je telkens in je hoofd voordat je start met een activiteit. Het moet een vast onderdeel zijn van je werk voordat je ergens mee begint.

Doe ook een LMRA als je de werkplek een tijdje hebt verlaten en je terugkomt om weer verder te gaan. In de tijd dat je weg was, kan er zomaar iets gewijzigd zijn zonder dat je dat direct opvalt. Doe je een LMRA dan valt dat wel op. De LMRA duurt meestal niet meer dan een minuut en je legt er niets van vast op papier.

Uitgangspunt is dat de werkzaamheden pas worden gestart, als alle maatregelen zijn genomen. De LMRA is verplicht voor iedereen die werkt voor een VCA-gecertificeerd bedrijf en wordt aanbevolen als je voor een niet-gecertificeerd bedrijf werkt.

De LMRA doe je in de volgende vier stappen:

1.8 - Werkplekinspecties

Regelmatig moet je direct leidinggevende de werkplek inspecteren om na te gaan welke Veiligheid, Gezondheid en Milieuverantwoorde (VGM) risico's er zijn. Hij is tenslotte de eerstverantwoordelijke voor VGM op de werkplek. Het is goed als ook niet-leidinggevenden deelnemen aan deze inspecties. Zo wordt op een andere manier gekeken naar de veiligheid op je werkplek. Wel dient dit altijd onder verantwoordelijkheid van een leidinggevende te gebeuren. De leidinggevende is ook verantwoordelijk voor het nemen van de maatregelen als er tijdens de inspectie iets niet VGM blijkt te zijn.

Bij een inspectie wordt gelet op:

Het is handig om bij de werkplekinspectie een checklist te gebruiken. Voor de samenstelling van zo'n inspectielijst kan de werkgever of preventiemedewerker (Arbo- of VGM-functionaris) informatie inwinnen bij de arbodienst van het bedrijf.

Het is verstandig dat werkgevers en direct leidinggevenden duidelijke afspraken maken over:

Observatie Onveilig Gedrag (OOG)
De OOG-ronde is een manier voor het uitvoeren van een werkplekinspectie. Het doel is het signaleren én corrigeren van onveilig gedrag. Bij de OOG-ronde wordt door één of meerdere leidinggevenden een rondgang gehouden over de werkplek waarbij gekeken wordt naar het veiligheidsgedrag van medewerkers. Als tijdens de rondgang een medewerker gezien wordt die onveilig gedrag vertoont dan wordt de medewerker aangesproken en gevraagd of hij of zij zich bewust is van het onveilige gedrag. Vaak sluipt onveilig gedrag in de werkwijze en ben je je daar niet meer van bewust. Soms worden ook andere medewerkers dan leidinggevenden gevraagd mee te lopen in een OOG-ronde.

1.9 - Houding en gedrag

Veel ongevallen op het werk zijn het gevolg van onveilige handelingen door de persoon die het ongeval overkomt. Waarom werken we vaak onveilig en wat kunnen we doen om toch veilig te werken?

Als we een onveilige handeling doen, bijvoorbeeld onze veiligheidsbril niet opzetten bij het werken met een slijptol, leidt dat in de meeste gevallen niet tot een ongeval. Daardoor onderschatten we het gevaar; er gebeurt toch niets en het gebruik van de veiligheidsbril wordt vaak als hinderlijk ervaren. Daarnaast zijn we vaak geneigd onszelf te overschatten. Wij zien het gevaar wel maar denken niet dat ons iets overkomt als we maar goed blijven opletten. We doen het altijd zo en er is nog nooit iets gebeurd. Deze overschatting van onszelf en de onderschatting van het gevaar heeft vele ongevallen veroorzaakt. Vrijwel iedereen kan situaties bedenken waar het maar net goed is afgelopen. Toch blijven we vaak volharden in het vertonen van het onveilige gedrag, totdat ons echt een ongeval overkomt.

Daarnaast wordt ons gedrag ook in belangrijke mate bepaald door de omgeving, onze collega's. Als geen van je collega's zijn veiligheidsbril draagt, ben je eerder geneigd deze zelf ook niet te dragen omdat je niet wilt opvallen in de groep. Dit is vaak alleen te doorbreken als de werkplekleiding het belang van veilig werken benadrukt, hier nadrukkelijk op toeziet, het goede voorbeeld geeft en medewerkers zo nodig aanspreekt en corrigeert.

Ook is het belangrijk dat je het gewenste gedrag kunt vertonen. Als de veiligheidsbril niet beschikbaar is dan kun je hem ook niet opzetten. De werkgever is verplicht om te zorgen dat de middelen om veilig te kunnen werken op het werk beschikbaar zijn.

Onveilig werken wordt ook vaak veroorzaakt doordat de werkgever soms strijdige doelen stelt. Er wordt gezegd dat je veilig moet werken, maar ook moet het werk op tijd klaar zijn want de klant wil dat. Vaak is dat niet mogelijk en wordt er toch onveilig gewerkt om maar op tijd klaar te zijn. Veel incidenten zijn te voorkomen als je durft te zeggen dat de grens om nog verantwoord en veilig te werken is bereikt. Daar is lef voor nodig en een klimaat waarin je werkplekleiding accepteert dat je aangeeft dat het veiligheidsrisico niet meer acceptabel is. Als een klus onder tijdsdruk staat of als er andere zaken zijn waardoor de veiligheid onder druk kan komen te staan, neem dan juist de tijd om te bespreken of het verantwoord is om de werkzaamheden door te laten gaan. Neem geen gok in de hoop dat het goed afloopt.

1.10 - Werken zonder stress

Stress op het werk komt regelmatig voor. Stress kan leiden tot lichamelijke, psychische of sociale gevolgen. Dit zijn bijvoorbeeld irritaties, sterke emotionele reacties bij kleine tegenslagen, langdurig verzuim of slechter slapen. Langdurige stress kan leiden tot langdurig verzuim, overspannenheid en een burn-out.

Werkstress kan ontstaan door werkdruk of ongewenst gedrag zoals agressie en geweld, seksuele intimidatie, discriminatie of pesten. Het werk bestaat uit energievreters (werkdruk) en energiegevers (compliment van je opdrachtgever of leidinggevende) die zorgen voor het werkplezier. Er moet een balans zijn tussen de energievreters en de energiegevers. Als deze balans te veel uitslaat naar de energievreters kan stress ontstaan.

Werkdruk
Belangrijk bij het ontstaan van stress is hoe je de balans tussen energievreters (werkdruk) en energiegevers (werkplezier) ervaart.

Te hoge werkdruk kan ontstaan door:
Ook omstandigheden op het werk kunnen ervoor zorgen dat je je werk niet goed kan uitvoeren, waardoor er een te hoge werkdruk ontstaat. Voorbeelden zijn:
Niet altijd is het werk de directe oorzaak. Ook jij kan een rol spelen in het ontstaan of vergroten van ongezonde werkdruk. Bijvoorbeeld wanneer:

Herken de signalen die kunnen leiden tot verhoging van de werkdruk en bespreek deze tijdig met je leidinggevende en collega's. Vraag om hulp als dat nodig is. Durf "nee" te zeggen als je al aan je maximum zit en bespreek zo mogelijk de alternatieven. Bespreek de regelmogelijkheden die je hebt, zodat je meer zelfstandigheid krijgt bijvoorbeeld bij het bepalen van de werkvolgorde, de methode en het tempo.

Beperk overmatig overwerken. Overwerk is soms nodig om een klus af te krijgen maar als dit structureel wordt, kijk dan naar de oorzaken en wat je daaraan zelf kunt doen. Luister naar je eigen lichaam. Door te hoge werkdruk kan je ook eerder lichamelijke klachten krijgen. Bespreek dit met je leidinggevende of maak zo nodig een afspraak met de bedrijfsarts.

Ongewenst gedrag
Als medewerker breng je een groot deel van je tijd door op je werk. De omgang met collega's, leidinggevenden en klanten heeft veel invloed op hoe je je voelt. Agressie en geweld, seksuele intimidatie, discriminatie of pesterijen door collega's of door klanten kunnen ingrijpende gevolgen hebben voor je gezondheid en voor je functioneren. De werkgever is verplicht ongewenst gedrag te voorkomen en als dat niet mogelijk is de gevolgen te beperken. Ook draag je hiervoor zelf verantwoordelijkheid.

Onder ongewenst gedrag wordt verstaan:

Ongewenst gedrag in onze branche kan veroorzaakt worden door collega's of leidinggevenden, maar ook door opdrachtgevers, klanten of bezoekers. Je werkgever is verplicht een beleid te voeren om ongewenst gedrag te voorkomen. Vaak is er binnen je bedrijf een vertrouwenspersoon aangesteld waar je, als je te maken krijgt met ongewenst gedrag, kan aankloppen. Sommige bedrijven hebben ook een klachtenregeling en een klachtencommissie waar je een formele klacht kan indienen. Als je last hebt van ongewenst gedrag van één of meerdere collega's schakel dan tijdig hulp in. Geef aan dat je last hebt van ongewenst gedrag door de direct betrokkene aan te spreken op zijn gedrag. Geef aan dat je wilt dat de ander stopt met dit gedrag. Als dat lastig is, ga dan naar je leidinggevende of de vertrouwenspersoon.

Wees ook zelf alert dat je geen ongewenst gedrag vertoont. Het sluipt er ongemerkt in terwijl je vaak geen idee hebt welk effect dat kan hebben bij een collega.

1.11 - Werken bij derden

Veilig, Gezond en Milieuverantwoord (VGM) werken heb je vrijwel nooit geheel zelf in de hand. Werk je samen met collega's, dan hebben óók zij invloed op de werksituatie. Meestal is er ook personeel van andere werkgevers aan het werk. Met elkaar realiseer je het project. Vaak heeft elk bedrijf een eigen visie op VGM-werken. Gebeurt het werk op het terrein van een opdrachtgever, dan heb je soms ook nog te maken met de huisregels van deze opdrachtgever.

Veilig werken door samenwerking en overleg
Het kan gebeuren dat je – zonder daarbij stil te staan – een gevaarlijke situatie creëert voor medewerkers van een ander bedrijf. Er staat bijvoorbeeld een schakelkast met spanning voerende delen open of een vloerluik naar een kruipkelder is verwijderd. Alleen in goed overleg zijn dergelijke gevaren te voorkomen. Daarom is het nodig dat de leidinggevenden van de verschillende bedrijven informatie uitwisselen over het werk, de te gebruiken (hulp)middelen, de uitvoeringstechniek en de planning. Veilig werken doe je door onderling afspraken te maken die bij voorkeur worden vastgelegd in een VGM-projectplan. Verder zijn er de risico's van het beroep, zo werk je bijvoorbeeld als elektromonteur spanningsloos om elektrocutie te voorkomen.

Veilig werken in de utiliteitsbouw
In de utiliteitsbouw zijn vaak diverse aannemers bij een project betrokken. Soms hebben zij verschillende VGM-voorschriften. Ook hier zorgt overleg voor een veilige en gezonde werkplek. Kenmerkend voor de utiliteitsbouw is dat de werkplek verandert naarmate het werk vordert. Eerst wordt de fundering gestort, dan het casco gebouwd en daarna volgt de afbouw en de inrichting van het gebouw. Ook de toe te passen VGM-maatregelen hebben een tijdelijk karakter.

Veel voorkomende veiligheidsrisico's in de utiliteitbouw zijn onder meer:

De kans dat je bij een (renovatie)klus in een gebouw van voor 1994 asbest tegen komt, is groot. Asbest werd in het verleden veel gebruikt als toeslagmateriaal of hoofdbestanddeel in materialen die werden toegepast in bouwwerken, installaties en woonhuizen. Het bewerken, verwerken en in voorraad houden van asbest is in Nederland sinds 1 juli 1993 verboden.

Chroom-6 is een stof die na blootstelling op termijn kan leiden tot gezondheidsschade. De stof kan zowel via de ademhaling als via de huid in je lichaam terecht komen. Daarom is het van belang dat bij de werkvoorbereiding aandacht is voor de mogelijke aanwezigheid van chroom-6. Beheersmaatregelen, zoals arbeidshygiënisch werken, aandacht voor orde en netheid en het juist gebruiken van je PBM-en is meestal voldoende.

Op de bouwplaats is het vaak stoffig. De grove stofdelen zijn goed zichtbaar, maar blijven minder lang zweven en komen ook minder diep in je longen. Je moet vooral zeer fijne stofdeeltjes die deels uit kwarts bestaan vrezen. Kwarts komt voor in nagenoeg alle steenachtige bouwmaterialen en is daarom niet eenvoudig uit te bannen.

Vallen van hoogte is een belangrijk risico bij het werken in de utiliteitsbouw. Veel installatiedelen moeten op hoogte worden aangebracht en daarbij ontstaat vaak valgevaar. Val- en struikelgevaar treden op als gevolg van afvalmateriaal dat niet regelmatig wordt opgeruimd, een bouwterrein dat door regenval en vrachtverkeer niet goed te belopen is en het ontbreken van goede verlichting.

Om risico's te vermijden, wordt bij de start van het project bepaald welke maatregelen er per stadium van de bouw nodig zijn. Je werkgever kan hiervoor dan tijdig de juiste voorzieningen treffen. Ook andere mensen betreden het bouwterrein. Denk aan medewerkers van andere bedrijven en spelende kinderen (na werktijd). Het is daarom belangrijk de werkplek na het werk en tijdens pauzes veilig achter te laten. Zorg er bijvoorbeeld voor dat machines elektrisch losgekoppeld zijn, zodat ze niet per ongeluk gestart kunnen worden waardoor onveilige situaties ontstaan.

Veilig samenwerken in de woningbouw
De werksituatie en de veiligheidsrisico's in de woningbouw komen sterk overeen met die in de utiliteitsbouw. Ook in de woningbouw werk je samen met medewerkers van verschillende bedrijven. De veel voorkomende veiligheids- en gezondheidsrisico's zijn dezelfde als die in de utiliteitsbouw:

De veiligheidsmaatregelen zijn ook hier meestal tijdelijk en veranderen soms per dag. Bij renovatiewerkzaamheden in de woningbouw kun je op verborgen asbest stuiten en dat vormt een extra risico. Asbest werd in Nederland vanaf 1945 tot 1994 veelvuldig gebruikt als isolatiemateriaal, bijvoorbeeld in cv-ketels. Het is van groot belang dat je werkgever deze risico's in kaart brengt voordat de werkzaamheden starten. Vervolgens moet hij afspraken maken over de VGM-maatregelen en de werkzaamheden afstemmen met de overige bouwpartners. Net als in de utiliteitsbouw is het in de woningbouw belangrijk dat je de werkplek in de pauzes en na werktijd veilig acterlaat.

Veilig samenwerken in de (proces)industrie
In de (proces)industrie kan onveiligheid grote gevolgen hebben voor mens en milieu. Deze bedrijven nemen daarom veel maatregelen om de VGM-risico's voor alle partijen zo klein mogelijk te maken. Vóór aanvang van de werkzaamheden moeten medewerkers bekend zijn met de geldende VGM-voorschriften. Deze voorschriften zijn meestal gebaseerd op jarenlange ervaring. Als je de voorschriften nauwgezet opvolgt, kun je er vanuit gaan dat je veilig, gezond en milieuverantwoord aan het werk bent.

Veel bijkomende veiligheidsrisico's zijn:

De algemene risico's in de industrie zijn dezelfde als die in de utiliteitsen woningbouw. In de (proces)industrie moet je daarnaast ook rekening houden met bijzondere VGM-risico's. In de (petro)chemische industrie krijg je te maken met gevaarlijke stoffen die worden verwerkt, opgeslagen of gebruikt voor hun proces. Als gewerkt wordt met aardolie-achtige stoffen kunnen gezondheidsschadelijke dampen van deze stoffen vrijkomen. Dan is er mogelijk ook explosiegevaar en gelden er strenge veiligheidsmaatregelen. Bijvoorbeeld door het gebruik van onjuist gereedschap kan een kleine vonk ontstaan met grote gevolgen. Het is daarom in explosiegevaarlijke gebieden of ruimten verboden om je mobiele telefoon bij je te hebben.

Laat je daarom vooraf goed informeren over het soort producten waarmee je in aanraking kunt komen. Wat je op deze werkplekken ook zeker niet mag onderschatten, is het risico van draaiende delen. Bij het werk in de (proces)industrie worden de VGM-maatregelen vaak vastgelegd in een werkvergunning.

Veilig samenwerken in de on- en offshore
Het werk op booreilanden en productieplatforms is niet zonder gevaar. Het (onderhouds)werk wordt vaak uitgevoerd door verschillende aannemers. De procedures en instructies verschillen vaak per aannemer. Daarom zijn een werkplekintroductie, voorlichting en speciale trainingen noodzakelijk voor veilig en gezond werken. De ervaring leert dat bij ongevallen op boorplatforms vaak het personeel van aannemers betrokken is. Het is daarom absoluut noodzakelijk dat iedereen vooraf op de hoogte wordt gesteld van de risico's die op het project aanwezig zijn. Voor het werken op een boorplatform moet je eerst een speciale veiligheidstraining volgen.

Veel voorkomende veiligheidsrisico's zijn:

Veilig samenwerken in de infratechniek
Werken in de infratechniek omvat het werken aan wegen, spoorwegen of bij waterwegen (bruggen, sluizen en stuwen). Werkzaamheden aan wegen of spoorwegen worden het veiligst uitgevoerd als het weg- of treinverkeer is stilgelegd of wordt omgeleid. Helaas is dit niet altijd wenselijk en moet er gewerkt worden terwijl het verkeer, soms gedeeltelijk, doorrijdt. Om het verkeer zo min mogelijk te hinderen, vinden de werkzaamheden regelmatig 's avonds, 's nachts en in het weekend plaats.

Veel voorkomende veiligheidsrisico's zijn:

Wegwerkzaamheden kunnen gevaarlijke situaties opleveren voor zowel de wegwerkers als de weggebruikers. Tijdens wegwerkzaamheden wordt het verwachtingspatroon van de weggebruikers verstoord en dat is een belangrijke oorzaak van ongevallen. Daarom is het van belang de wegen juist af te bakenen en/of af te zetten. De manier van wegafzetting is afhankelijk van het soort weg (rijkswegen, autosnelwegen en wegen binnen de bebouwde kom). Deze afzettingen moeten door een gecertificeerde medewerker worden geplaatst en zo nodig onderhouden. Wijzig zelf nooit iets aan een wegafzetting, je kunt daarmee jezelf of je collega's ernstig in gevaar brengen.

Als je langs de weg of langs het (metro)spoor werkt, dien je hiervoor een speciale cursus 'Veilig werken langs de weg' of 'Veiligheid en Toegang tot het Spoor' te volgen. Langs het spoor (metro, trein of tram) moet je ook in het bezit zijn van het digitaal veiligheidspaspoort van de Stichting Railalert.

Bij graafwerkzaamheden is een goede planning belangrijk voor de veiligheid. Bijvoorbeeld dat tijdig de KLIC-informatie bij het Kabel en Leiding Informatie Centrum is aangevraagd en beschikbaar is op de werkplek waar (machinaal) gegraven wordt. Ook het plaatsen van de juiste verkeersmaatregelen zorgt voor een veilige werkplek.

Veilig samenwerken in de haven
Werken in de haven betekent dat je in aanraking kan komen met de overslag van goederen. Dit kan zijn in de vorm van droge bulk (bijvoorbeeld ijzererts), natte bulk (bijvoorbeeld olie), stukgoed (bijvoorbeeld auto's en vaten) en zeecontainers.

Veel voorkomende veiligheidsrisico's zijn:

Bij het werken aan installaties op de kade moet je rekening houden met (op rails rijdende) kranen met grote grijpers om los gestort materiaal op te pakken, te transporteren en te storten. De grijpers die in de laadruimten van schepen gaan, kunnen een massa hebben van 50 tot 80 ton. Bij deze veiligheidsgevaren moet je ook rekening houden met mogelijke gevaren voor je gezondheid. Ook op deze werkplek moet je je vooraf goed laten informeren over de van toepassing zijnde veiligheidsregels. Draag de juiste PBM-en en zorg dat je zichtbaar bent voor anderen. Een schoon veiligheidsvest of -pak verhoogt je zichtbaarheid en is belangrijk voor je eigen veiligheid.

Veilig werken bij particuliere opdrachtgevers
Bij het werk bij particuliere opdrachtgevers doen zich dezelfde risico's voor als op andere soorten bouwwerken. Maar er zijn ook verschillen. Een particuliere opdrachtgever reageert soms anders dan een opdrachtgever in de bouw. Dus moet je de klant tactvol benaderen. Bovendien moet je niet alleen vakkennis bezitten, maar ook een goede doe-hetzelver zijn. Want bij particulieren moet je veel dingen zelf doen en kan je meestal geen andere vakman inschakelen. Daarnaast zijn de VGMaspecten niet geregeld volgens een plan of voorschriften. Ga op een verantwoorde manier om met de eigendommen van de particulier en wees ook discreet met wat je aantreft.

Soms kan je te maken krijgen met agressie van de klant. Blijf dan professioneel en bespreek dit met je leidinggevende of de vertrouwenspersoon in je organisatie.

Voor een opdrachtgever in de bouw zijn VGM-maatregelen vanzelfsprekend, voor een particulier echter niet. Een particulier kan dus bezwaar maken, omdat er dure maatregelen moeten worden genomen, bijvoorbeeld voor het verwijderen van asbest. Asbest mag je, op enkele uitzonderingen na, niet zelf verwijderen. Die uitzonderingen zijn in regelgeving verwoord. Ga dus eerst na of aan deze regelgeving is voldaan, voordat je het asbest verwijdert. Je mag echter nooit in asbest snijden, zagen of boren, of asbest anderszins bewerken. Daarvoor moet de klant een gespecialiseerd asbest-verwijderingsbedrijf inschakelen. Een ander voorbeeld is het werken op een dak. Ook dit is aan strikte veiligheidsregels gebonden. Er moet een steiger of hoogwerker worden gehuurd en ook deze veiligheidsmaatregelen treffen de particulier direct in de portemonnee.

Veilig werken in een werkplaats of magazijn
In werkplaatsen en magazijnen wordt veel gebruikgemaakt van gereedschappen en hulpmiddelen, onder andere hijsgereedschap, lasapparatuur, diverse gereedschapsmachines en vorkheftrucs. Deze middelen moeten natuurlijk voldoen aan de VGM-eisen en op een juiste manier worden gebruikt en onderhouden.

Als er in de werkplaats (elektrisch) gelast wordt, komt er lasrook vrij. Lasrook is een mengsel van gassen, dampen en deeltjes die vrijkomt bij het lassen en aanverwante processen, zoals slijpen en schuren. Voor lasrook geldt een zeer lage wettelijke grenswaarde ( 1 mg/m3 ). Bij het lassen van RVS kan ook chroom-6 vrijkomen. Zorg bij het (elektrisch) lassen altijd voor een goede afzuiging van de lasrook, het beste is zo dicht mogelijk op de plaats waar gelast wordt (bronafzuiging). Ruimteventilatie is met name van belang voor de omstanders/collega's in de ruimte. Ben je lasser gebruik dan altijd je PBM-en, ook als er ruimteventilatie en bronafzuiging wordt gebruikt.

Neem op de werkplek de volgende overwegingen mee:

Aandacht voor veiligheid en gezondheid is zeker niet nieuw. Heel vroeger, in het begin van de vorige eeuw, was er niet veel kennis van en aandacht voor veiligheid, maar in onze tijd doen we er alles aan om het werk zo veilig mogelijk te maken. Wij hebben de techniek betrouwbaar gemaakt om ongevallen te voorkomen. Vervolgens kwamen er steeds betere wetten met als gevolg meer aandacht voor veiligheid en gezondheid en daardoor minder ongevallen en gezondheidsklachten. Het is daarom belangrijk de regels op te volgen en de techniek op de juiste wijze toe te passen. Dit hoofdstuk geeft je informatie over de Nederlandse en Europese regelgeving op het gebied van Veilig, Gezond en Milieuverantwoord werken (VGM).

2.1 - Uitgangspunten Arbeidsomstandighedenwet

In de Arbeidsomstandighedenwet (kortweg Arbowet) staat wat werkgevers en medewerkers moeten doen om te zorgen voor veilige en gezonde werkomstandigheden. Zij hebben hierin een gedeelde verantwoordelijkheid. De Arbowet geldt voor alle werkgevers en medewerkers in Nederland, dus ook voor stagiairs, inleenpersoneel en voor de zelfstandige zonder personeel. De Arbowet is erop gericht om de veiligheid en gezondheid van de medewerkers zoveel mogelijk te beschermen. Voor een goede samenwerking moeten medewerkers en werkgever regelmatig overleggen over de omstandigheden waarin veilig moet worden gewerkt. Namens de medewerkers wordt dit overleg veelal gevoerd door de Ondernemingsraad (OR) en haar VGM-commissie (of personeelsvertegenwoordiging). In veel gevallen is de werkgever verplicht een preventiemedewerker aan te stellen. Dit kan een Arbo- of VGM-functionaris zijn. Deze preventiemedewerker heeft ten opzichte van de werkgever een zelfstandige en onafhankelijke positie.

Preventiemedewerker
De preventiemedewerker heeft drie wettelijke taken:
Naast deze taken kan de preventiemedewerker – in overleg – zijn taken uitbreiden met bijvoorbeeld:

De preventiemedewerker moet hiervoor natuurlijk wel de nodige deskundigheid hebben en/of opleiding krijgen. En hij/zij is in het bedrijf (parttime) vrijgemaakt om de verschillende preventietaken te kunnen uitvoeren. Bij bedrijven die maximaal 25 medewerkers in dienst hebben mag de directeur zelf de preventiemedewerker zijn.

Verplichtingen werkgever
Een werkgever is verantwoordelijk voor goede arbeidsomstandigheden. Hij moet ervoor zorgen dat een medewerker het werk zo kan uitvoeren dat ongevallen en schade aan de gezondheid worden voorkomen. In de Arbowet vind je een aantal van deze verplichtingen. Die verplichtingen houden onder andere het volgende in:
Verplichtingen medewerker
In de Arbowet zijn ook verplichtingen voor de medewerker opgenomen. Je bent onder andere verplicht om:
Recht op werkonderbreking
Samen met je werkgever werk je aan een veilige en gezonde werkplek. Een gevaarlijke situatie bespreek je met je leidinggevende en je neemt de maatregelen die je met elkaar hebt afgesproken. Als medewerker kun jij veelal goed inschatten of het Veilig, Gezond en Milieuverantwoord (VGM) kan. Als de werkzaamheden naar jouw oordeel te gevaarlijk zijn, mag je weigeren het werk uit te voeren of mag je stoppen met het werk. Dit is geregeld in artikel 29 van de Arbowet.
Er zijn 2 voorwaarden:
Opbouw Arbowetgeving
Een goede werkgever zorgt voor de juiste maatregelen om je veilig en gezond te laten werken tot aan je met pensioen gaat. De Arbowetgeving helpt daarbij met regels en voorschriften op drie niveaus, te weten:

Zo staan in het Arbobesluit artikelen over werken met gevaarlijke stoffen, de inrichting van arbeidsplaatsen en bouwterreinen, de organisatie van de bedrijfshulpverlening, het voorkomen van te hoge fysieke belasting (bijvoorbeeld bij tillen of bij beeldschermwerk) en eisen aan machines en gereedschappen.

In de Arbeidsomstandighedenregeling staat de uitwerking van sommige bepalingen uit het Arbobesluit zoals de taken van de arbodienst of de keuring van hijskranen.

Toelichtingen vind je in Arbo-informatiebladen (AI-bladen), maar deze maken geen deel uit van de Arbowet. Ze geven praktijkinformatie. Wel kun je stellen dat een bedrijf voldoet aan de Arbowet en Arboregelgeving, als de AI-bladen juist worden toegepast. De bladen verschijnen onder toezicht van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. De bladen zijn opgezet rondom een bepaald thema, zoals bijvoorbeeld werken in een besloten ruimte, het opbouwen van rolsteigers of het beveiligen van wand- en vloeropeningen.

Doelvoorschriften
Volgens de Arbowet hebben werkgevers en medewerkers de mogelijkheid om voor een deel zelf te bepalen hoe ze aan de wettelijke eisen willen voldoen. Bedrijven doen dit door samen met hun branchevereniging of sector op te schrijven hoe zij dit willen bereiken.

De arbocatalogus
In de Arbowetgeving staan vooral doelvoorschriften. Bijvoorbeeld dat je valgevaar bij werken op hoogte moet voorkomen. Hoe je dat moet doen, laat de wetgever over aan de branches die daar zelf invulling aan geven in de arbocatalogus. Als een arbocatalogus is goedgekeurd door de Inspectie SZW, gelden deze voorschriften voor alle bedrijven in de betreffende branche of sector.

Voor onze branche zijn op het moment van publiceren van dit boekje de volgende onderwerpen in een arbocatalogus uitgewerkt:

Periodiek Arbeidsgezondheidskundig Onderzoek (PAGO)
Je kan door je werkzaamheden gezondheidsschade oplopen. Stel je wordt regelmatig blootgesteld aan lawaai dan kan dat gevolgen hebben voor je gehoor. In de RI&E worden deze risico's vastgesteld. In de Arbowet is opgenomen dat je in de gelegenheid moeten worden gesteld om periodiek een PAGO te ondergaan. Een PAGO is gericht op de gezondheidsrisico's die je werkzaamheden met zich meebrengen. Het onderzoek wordt (onder verantwoordelijkheid) door een bedrijfsarts uitgevoerd.

Preventief Medisch Onderzoek (PMO)
Je werkgever kan ook een PMO aanbieden. Het onderzoek is gericht op je algemene gezondheid en is een aanvulling op het PAGO. Steeds vaker is het PMO gericht op zowel je algemene gezondheidsrisico als op de gezondheidsrisico's van je werk.

Overige wetgeving
Naast de hiervoor genoemde Arbowetgeving is er ook andere wetgeving, die ons beschermd tegen bepaalde negatieve aspecten op het werk.

Zonder ze allemaal te noemen en paar belangrijke wetten:

Inspectie SZW
Bij verschil van mening over de arbeidsomstandigheden kan je de Inspectie SZW inschakelen. De Inspectie SZW (voorheen Arbeidsinspectie) is er bijvoorbeeld ook voor klachten over arbeidstijden of het melden van arbeidsongevallen. Gelukkig is het niet nodig om alle bedrijfsongevallen te melden, maar wel die fataal zijn of zo ernstig dat er sprake is van een ziekenhuisopname en/of (mogelijk) blijvend letsel. Het melden van een bedrijfsongeval doe je volgens de in je bedrijf geldende afspraken en altijd in overleg met je leidinggevende.

Boete
De Inspectie SZW kan een werkgever een boete opleggen bij overtreding van de Arbowet, de Arbeidstijdenwet, de Wet Arbeid Vreemdelingen, de Wet minimumloon en de Warenwet. Maar ook jij als medewerker kan een boete krijgen als je je niet aan de regels van de Arbowetgeving houdt. Dit kan als je de veiligheidsinstructie niet opvolgt en je PBM-en niet juist gebruikt. Dit kan je zomaar een boete van rond de 400,- euro opleveren.

Europese richtlijnen
Nederland heeft als lid een lange traditie in de Europese Unie. De wetgeving vanuit Europa moet worden doorgevoerd in de Nederlandse wetgeving. Sommige regels zijn direct van kracht en andere moeten worden omgezet in nationale wetten. Veruit de meeste Europese wetgeving is geschreven in de vorm van een richtlijn. Een richtlijn bevat 'doelstellingen' waaraan de lidstaten moeten voldoen, maar de landen kunnen zelf bepalen hoe ze hieraan opvolging geven. De lidstaten streven naar eenzelfde niveau van arbeidsbescherming. Zo is in 1989 de 'kaderrichtlijn veiligheid en gezondheid op het werk' aangenomen. Deze kaderrichtlijn is in Nederland voornamelijk opgenomen in de Arbowetgeving.

2.2 - Milieuwetgeving

Het behoud van ons milieu krijgt steeds meer aandacht. Door de opwarming van de aarde en de klimaatverandering, de vervuiling van de oceanen met plastic soep, de luchtvervuiling door CO₂, stikstof en fijnstof en de geluidshinder door auto's en vliegtuigen worden we bijna dagelijks geconfronteerd met berichten over het milieu. Onze leefomgeving wordt steeds meer beïnvloed door de bodem- en waterkwaliteit en mogelijke geluidsoverlast en luchtverontreiniging.

Omgevingswet
De milieuwetgeving is ingewikkeld geworden en is aan vernieuwing toe. De noodzaak is voor een deel een gevolg van de strikte Europese milieuvoorschriften. Samenwerken is nodig omdat luchtverontreiniging niet bij een grens stopt. Daarom wordt de milieuwetgeving opgenomen in de Omgevingswet. Deze wet bundelt en moderniseert in één wet alle wetten voor de leefomgeving.

Wet milieubeheer
Als het gaat om de kwaliteit van onze leefomgeving moeten wij ons houden aan verschillende wetten, regels, besluiten en eisen. De Wet milieubeheer is een raamwet, dit is een algemene wet waarbij de details nog moeten worden ingevuld. De wet legt in grote lijn vast hoe we ons milieu moeten beschermen. De instrumenten zijn vooral terug te vinden in Algemene Maatregelen van Bestuur (AMvB). Voor bedrijven staan de milieuregels vooral in het Activiteitenbesluit.

Activiteitenbesluit
Bijna alle bedrijven in Nederland vallen onder het Activiteitenbesluit. Hierin staan regels per soort milieubelastende activiteit (bijvoorbeeld metaalbewerking) en per soort milieubelasting (bijvoorbeeld geluid) waaraan een bedrijf moet voldoen. En om het makkelijk te maken zijn deze voorschriften uitgewerkt in de Activiteitenregeling. Bedrijven hebben ook te maken met diverse soorten meldingen in milieuregelgeving. Denk bijvoorbeeld aan het melden van het toepassen van verontreinigde grond, het afgeven van afvalstoffen, het transporteren van afvalstoffen of een ongewoon voorval. De meldingseisen zijn 'strenger' naarmate de milieugevolgen van het bedrijf (activiteit) groter zijn.

Wat kunnen wij doen?
Ieder van ons heeft invloed op onze leefomgeving, thuis én op het werk. Thuis is het vanzelfsprekend dat we groente-, fruit- en tuinafval (GFT) gescheiden inzamelen. Glas, papier en 'klein chemisch afval' (KCA) deponeren we in speciale afvalcontainers. Op het werk kan je ook je steentje bijdragen.

2.3 - Normen

Normalisatie is het nauwkeurig omschrijven en vastleggen van de eisen waaraan producten en diensten moeten voldoen. Zo kun je erop vertrouwen dat een kilo overal en altijd precies een kilo weegt en een meter altijd exact een meter lang is. Normalisatie kan ook betrekking hebben op de kwaliteit. Door de eisen in een norm te vermelden, ligt voor iedereen vast wat ze mogen verwachten. In Nederland zijn diverse organisaties betrokken bij het opstellen, beheren en distribueren van normen.

In de arbo- en milieuwetgeving wordt nogal eens verwezen naar normbladen. Een NEN-norm beschrijft de stand van de techniek en heeft geen wettelijke status. Vaak is het wel zo, als je volgens het normblad handelt, je voldoet aan de wettelijke bepalingen. Naast normbladen zijn er voor onze werkzaamheden ook praktijkrichtlijnen waar we rekening mee moeten houden.

Nederlandse praktijkrichtlijn
De Nederlandse Praktijkrichtlijn NPR 3378 is de richtlijn voor gasinstallaties. De richtlijn geeft een toelichting bij de normbladen voor gasinstallaties, zodat de gasinstallatie voldoet aan de eisen van het Bouwbesluit.

Gebouwinstallaties
Voor werktuigbouwkundige installaties kan men terugvallen op een lange lijst met NEN-normen. Een paar voorbeelden:
Elektrische installaties
Voor het werken aan elektrische installaties gelden normen die de risico's kunnen beperken. De belangrijkste:

NEN 3140 en NEN 3840
In de Arbowetgeving staat dat een werkgever verantwoordelijk is om ervoor te zorgen dat je elektrische installaties, apparaten en toestellen veilig kan gebruiken. Ook moet een werkgever voorlichting geven over de gevaren. De algemene eisen in de Arbowet over het veilig werken aan elektrische installaties staan verder uitgewerkt in de norm NEN 3140. Wanneer je voldoet aan de bepalingen van de NEN 3140 voldoe je ook aan de eisen die de Arbowet stelt aan elektrische veiligheid.

De NEN 3140 behandelt de volgende onderwerpen:

2.4 - VGM-Checklist

VGM-Checklist Aannemers (VCA)
VCA bestaat al sinds 1994. VCA staat voor Veiligheid, Gezondheid en Milieu Checklist Aannemers. De doelstelling van het VCA-systeem is het voorkomen van ongevallen. VCA helpt je de veiligheid te verbeteren. Een VCA-certificering is voor opdrachtgevers vaak een eerste voorwaarde om een bedrijf uit te nodigen voor het maken van een offerte of het gunnen van een opdracht. VCA is niet wettelijk verplicht. Maar bedrijven vinden VCA belangrijk, omdat ze natuurlijk geen ongevallen willen maar ook vanuit commercieel oogpunt.

Certificering
De VCA-checklist bestaat uit elf rubrieken met vragen over veiligheid, gezondheid en milieu. Een 'verplichte' vraag is bijvoorbeeld: Is er overleg binnen het bedrijf over Veilig, Gezond en Milieuverantwoord (VGM) werken? Een bedrijf komt alleen voor het certificaat in aanmerking als tenminste alle 'verplichte' vragen door een Certificerende Instelling positief worden beoordeeld. Een certificaat is drie jaar geldig, mits het bedrijf aan de eisen blijft voldoen. De certificerende instelling beoordeelt dit minimaal één keer per jaar.

Bij de certificering van bedrijven wordt onderscheid gemaakt tussen drie certificatieniveaus:

Opleidingen
Een belangrijke voorwaarde om veilig te kunnen werken is vakmanschap. De VCA-certificering stelt daarom eisen aan de kennis en ervaring van personen. Naast een vakopleiding en ervaring met de uit te voeren werkzaamheden moeten zij ook een veiligheidsopleiding volgen.
Dit houdt in dat:

De bedoeling van deze opleiding is dat iedereen zich goed bewust wordt van de noodzaak van VGM werken.
Het diploma of certificaat is alleen geldig als het voorzien is van het VCA-logo. Daarnaast zijn er vaak nog aanvullende opleidingen en trainingen nodig om risicovolle werkzaamheden op de juiste wijze te kunnen uitvoeren. Voorbeelden hiervan zijn de cursussen NEN 3140, 'vorkheftruckchauffeur' en 'asbest herkennen'. Deze opleidingen zijn voor verschillende bedrijfstakken vastgelegd in de 'SSVV Opleidingengids: Risicovolletaak per branche'. De werkzaamheden waarvoor een aanvullende opleiding vereist is, worden vastgesteld aan de hand van de arbeidsrisico's in de bedrijfstak. Soms worden ook eisen gesteld aan de toetsing.

VGM-Checklist voor Uitzendorganisaties (VCU)
Soms doen bedrijven die werkzaamheden uitvoeren met een verhoogd risico of werken in een risicovolle omgeving, een beroep op uitzendkrachten. In dit geval wil het uitleenbedrijf er zeker van zijn dat er VGM gewerkt wordt. Uitzendorganisaties die in het bezit zijn van een VCU-certificaat geven die zekerheid. Zij kunnen zich laten certificeren op basis van de VCU-checklist. Voor intercedenten (bemiddelaars) of leidinggevenden van een uitzendorganisatie is er de opleiding en het diploma 'Veiligheid voor Intercedenten en Leidinggevenden VCU' (VIL-VCU).

De VCA beschouwt uitzendkrachten als 'eigen' personeel en daarmee zijn zij je directe collega's. Maak deze collega's dus wegwijs in het VGM-werken van het bedrijf.

VGM-Checklist Opdrachtgevers (VCO)
De VCO is een richtlijn voor opdrachtgevers met als doel ongevallen te voorkomen door goed samen te werken met de VCA-gecertificeerde aannemer. De VCO bevat een aantal minimumeisen, zodat het veiligheidssysteem van de opdrachtgever optimaal aansluit op dat van de aannemer. VCO is bedoeld voor opdrachtgevers die veel belang hechten aan veilig en gezond werken.

2.5 - Managementsystemen

In jouw bedrijf heb je misschien te maken met een managementsysteem voor ISO 9001, 45001 en/of 14001. De systemen geven een organisatie (bedrijf) inzicht in de risico's en de kansen, die kunnen leiden tot verbetering van de manier van werken en het uiteindelijke product of dienst.

Kwaliteit: ISO 9001
Een ISO 9001-certificaat toont aan dat het bedrijf (organisatie) voldoet aan kwaliteitseisen van de klanten, wet- en regelgeving en de zelfopgelegde regels. Of het bedrijf voldoet aan de regels wordt getoetst door een onafhankelijke (certificerende) instelling. Vanuit risico en kansen gestuurd bepaald het bedrijf waaraan de meeste aandacht wordt besteed. Als bijvoorbeeld het inregelen van spanning op 0,25 mV nauwkeurig moet, is het kalibreren van de meetinstrumenten een belangrijk proces. Als deze kalibratie wordt uitbesteed aan een extern bedrijf is het ook van belang om te weten of dit bedrijf kan wat zij belooft. Het kwaliteitssysteem geeft aan welke stappen nodig zijn voor een beheerste inkoop van bijvoorbeeld dit kalibratieproces.

Gezondheid en veilig werken: ISO 45001
Iedereen wil op een veilige en gezonde manier de pensioengerechtigde leeftijd bereiken. Bij ISO 45001 gaat het om gezond en veilig werken op een efficiënte manier. Hiermee kunnen werkgevers dus een veiligheidsen gezondheidssysteem opzetten waarmee ze risico's die jullie lopen tijdens het werk zoveel mogelijk beperken en kansen benutten.

Hiervoor stellen zij een risico-inventarisatie en -evaluatie (RI&E) van het bedrijf op. De RI&E geeft inzicht in de arbeidsrisico's en in de wijze waarop deze risico's kunnen worden verkleind of weggenomen. Een belangrijk onderdeel uit deze norm is ook leiderschap. Leiderschap en betrokkenheid van het management is een belangrijk onderdeel van de norm. Bijvoorbeeld zorgen voor een goede veiligheidscultuur waarin je je veilig voelt om incidenten of gevaarlijke situaties te melden.

Veiligheidsladder
Verreweg de meeste incidenten gebeuren door onveilig handelen. Het idee is dat dit vaak te maken heeft met cultuur en gedrag. Om beter inzicht te krijgen in het veiligheidsbewustzijn is de 'Veiligheidsladder' ontwikkeld. Het uiteindelijke doel is om het aantal onveilige situaties te verminderen met minder incidenten (verzuim, schades) tot gevolg. De methode is gebaseerd op het door Shell ontwikkelde programma 'Hearts & Minds' en beschrijft vijf treden. Een certificerende instelling meet waar je bedrijf staat op de veiligheidsladder.

Milieu: ISO 14001
Ook ISO 14001 is een internationale norm, maar met eisen voor een milieumanagementsysteem. Het gaat in dit geval om het werk zo te organiseren dat milieuschade zoveel mogelijk wordt voorkomen. Je bedrijf moet weten wat er zoal mis kan gaan tijdens het werk en tot welke negatieve milieueffecten dit kan leiden. Maar ook wat de gevolgen zijn voor het milieu als zich een calamiteit voordoet. Wat zijn bijvoorbeeld de gevolgen van een brand? Vervolgens is het van belang na te gaan welke milieueffecten kunnen optreden. Als een opslagtank in de brand staat, moet je misschien ook rekening houden met rook en/of lekkage en bodemverontreiniging.

Deze norm dwingt een werkgever ook na te denken over 'groene technische oplossingen' en het in beeld hebben van (einde)levenscyclus perspectief van het product en/of dienst. Dit betekent het bewust omgaan met milieuverantwoorde grondstoffen, nadenken over hoe het product zonder milieuschade (CO2 -impact) kan worden gebruikt en hoe het product na gebruik verantwoord kan worden afgedankt. Bij afdanken gaat het vooral om hoe voorkom je milieugevaarlijk afval en hoe kan het product en/of de onderdelen milieuverantwoord worden hergebruikt als grondstof.  

In dit hoofdstuk vind je informatie die van belang is om in verschillende werksituaties Veilig, Gezond en Milieuverantwoord (VGM) te kunnen werken. In dit hoofdstuk krijg je informatie, aanwijzingen, voorschriften en tips over veiligheids- en gezondheidssignalering, orde en netheid, kwaliteitszorg en (milieu)hygiëne. Ook vind je informatie over wat je moet doen als er zich een calamiteit of ongeval voordoet.

3.1 - Veiligheids- en gezondheidssignalering

Ondanks goede maatregelen kunnen bijvoorbeeld elektriciteit, de aanwezigheid van gevaarlijke stoffen of ernstige geluidshinder toch nog gevaar opleveren. Op de plaatsen waar zich dat gevaar voordoet, moet een waarschuwing worden aangebracht. Op de werkplek worden hiervoor universele veiligheidssignaleringsborden gebruikt. Door middel van eenvoudige, begrijpelijke symbolen waarschuwen deze borden voor een bepaald gevaar. Andere borden geven aan welke gedragsregels je in acht moet nemen voor je eigen veiligheid en die van anderen. De hiervoor gebruikte borden zijn genormeerd binnen de Europese Unie. In Nederland zijn de symbolen op de borden vastgelegd in de Arboregeling. Hierbij wordt onderscheid gemaakt tussen verbodsborden, gebodsborden, waarschuwingsborden, reddingsborden en borden in verband met brandbestrijdingsmateriaal. Een overzicht van de belangrijkste borden voor de installatiebranche vind je op de volgende pagina's.

3.2 - Orde en netheid op de werkplek

Bij je werkzaamheden maak je gebruik van materialen, handgereedschappen, stellingen, trappen, ladders en elektrische machines. Hierbij kan ook afval ontstaan. Al deze materialen, gereedschappen en het eventuele afval maken een werkplek onoverzichtelijk en daardoor onveilig.

Op de bouwplaats is vallen, struikelen en uitglijden daarom één van de meest voorkomende oorzaken voor ongevallen. Orde en netheid zijn belangrijke voorwaarden voor Veilig, Gezond en Milieuverantwoord (VGM) werken. Zorg niet alleen op de werkplek voor orde en netheid, maar ook in de gemeenschappelijke ruimten, zoals de toiletten en de was-, kleed- en schaftruimten.

3.3 - Werkzaamheden altijd succesvol realiseren

Wil je succesvol voetbal spelen, dan moeten de juiste spelers op de goede plaats staan opgesteld. Ook moeten de spelers goed getraind zijn en weten wat ze moeten doen. Op de tribune zitten de 'klanten' en zij willen een spannende wedstrijd zien. Kortom, zij willen waar voor hun geld.

Jouw werkzaamheden kun je hiermee vergelijken. Om het werk succesvol uit te kunnen voeren, moet er veel georganiseerd worden en moeten de juiste mensen aanwezig zijn en de organisatie kloppen. Een werk kan ingewikkeld en omvangrijk zijn. Er kunnen veel zaken fout gaan en fouten herstellen kost vaak veel tijd en geld. Erger nog is het ongenoegen van de klant als het werk niet volgens afspraak verloopt. De kans op fouten neemt af wanneer een bedrijf vanaf de aanvraag tot en met de oplevering systematisch werkt en ervoor zorgt dat iedereen bekend is met de werkwijze.

Bedrijfsvoering heeft te maken met de manier waarop we het werk organiseren, zodat alles in één keer goed gaat en de klant krijgt wat hij heeft gevraagd. En dat de klant betaalt voor wat hij heeft afgesproken. Er zijn afspraken nodig (al dan niet vastgelegd in methodes, procedures en/of werkinstructies) om de werkzaamheden veilig en op een efficiënte manier te realiseren.

Ieder bedrijf is uniek. Daarom moet elk bedrijf zelf de regels uit de normen en richtlijnen 'vertalen' in werkmethoden die voor zijn praktijk bruikbaar zijn. Wel hebben de managementsystemen een aantal aspecten gemeen:

3.4 - Arbeidshygiëne

Voor persoonlijke hygiëne op de werkplek zijn allereerst voorzieningen nodig om te kunnen eten, je te kunnen wassen en naar het toilet te kunnen gaan. Meestal zijn deze voorzieningen wel aanwezig op vaste locaties, grotere projecten en steeds vaker ook op kleinere werken. Daarnaast omvat hygiëne op de werkplek ook arbeidshygiënisch werken.

Persoonlijke hygiëne
Voor een goede gezondheid is het van belang dat je je handen wast vóór en na een bezoek aan het toilet, regelmatig onder de douche gaat en schone kleding aantrekt. Het belang van persoonlijke hygiëne spreekt voor zich, thuis maar ook op de werkplek.

Arbeidshygiëne
Arbeidshygiëne richt zich op zaken die de gezondheid op het werk kunnen beïnvloeden. Dat is belangrijk, want tijdens het werk kom je in aanraking met allerlei producten en stoffen die gevaarlijk kunnen zijn. Als deze in je lichaam komen, kan dat tot allerlei gezondheidsklachten leiden. Die stoffen zijn gelukkig niet allemaal giftig, maar ze kunnen onder bepaalde omstandigheden toch schadelijk zijn voor je gezondheid. Zonder dat je het merkt, kun je ze inademen. Ook als je rookt, eet of drinkt tijdens werkzaamheden of wanneer je huidcontact maakt met vuile werkkleding, kunnen stoffen ongemerkt je lichaam binnendringen.

Het is een misvatting dat alleen medewerkers in de industrie in aanraking (kunnen) komen met gevaarlijke stoffen. Ook in werkplaatsen, in de bouw of aan boord van schepen worden gevaarlijke stoffen gebruikt. Denk aan kitten, lijmen, verfproducten en oplosmiddelen. Ook door het inademen van bouwstof (kwarts) kan je gezondheidsklachten krijgen. Gevaarlijke stoffen kunnen ook direct of na verloop van tijd risico's met zich meebrengen voor het milieu, het (grond)water en/of de bodem. Gevaarlijke stoffen in het milieu kunnen later ook gevaarlijk worden voor de mens. Bij het leggen van grondkabels kun je in aanraking komen met grond die vervuild is met PAK's (Polycyclische Aromatische Koolwaterstoffen), vluchtige koolwaterstoffen en/of zware metalen of PFAS. Als je werkt aan het waterleidingnet in de straat kun je nog altijd leidingen van asbestcement tegenkomen.

Een besmetting met biologische stoffen kan ook gezondheidsklachten veroorzaken. Biologische stoffen zijn stoffen die hun oorsprong vinden in levend materiaal (teken, virussen, bacteriën). Denk hierbij aan het onderhoud aan luchtbehandelingssystemen van kantoren of aan werkzaamheden in (riool)waterzuiveringsinstallaties. Ook kan je besmet raken in ruimten waar veel biologische producten aanwezig zijn, bijvoorbeeld in de graan- of vleesverwerkende industrie.

Gevaren voor de mens
Gevaarlijke stoffen kunnen je lichaam binnendringen. Soms merk je het effect direct; je wordt bijvoorbeeld duizelig of krijgt het benauwd. Soms ontstaan de (gezondheids)klachten pas na verloop van tijd. Bijvoorbeeld als je zoutzuur in je ogen krijgt, merk je dat onmiddellijk maar bij het regelmatig inademen van vluchtige (makkelijk verdampende) stoffen of kwartsstof merk je aanvankelijk helemaal niets en kunnen er pas jaren later klachten ontstaan. De gevaren worden vooral bepaald door de wijze waarop een stof het lichaam binnendringt. Dit kan via:

1. de mond – door het inslikken van vloeistoffen of vaste stoffen;
2. huidcontact – door opname van diverse stoffen via de slijmvliezen of de huid;
3. de ademhalingsorganen – door inademing van gas, damp, rook, nevel en fijnverdeelde stof.

In principe zal niemand een schadelijke stof eten of drinken. Toch komt het op het werk regelmatig voor dat schadelijke stoffen via de mond het lichaam binnendringen. Dit heeft dan vooral met een slechte persoonlijke hygiëne te maken. Wie niet vaak genoeg zijn handen wast of schone kleding aantrekt, loopt de kans dat vaste stoffen of vloeistoffen zich hechten aan de huid (handen) of de kleding en ongemerkt het lichaam binnendringen.

Het meest voorkomende gevaar op het werk zijn de gevaarlijke stoffen die in de vorm van gas, damp, nevel of stofdeeltjes de lucht verontreinigen en via de ademhalingsorganen je lichaam binnendringen. Boven een bepaalde concentratie kan deze verontreiniging hinderlijk zijn of je gezondheid schaden. Voorkom dus dat je wordt blootgesteld aan gevaarlijke concentraties van gevaarlijke stoffen.

3.5 - Milieuhygiëne op de werkplek

Stoffen die gevaarlijk zijn voor de gezondheid en het milieu mogen niet in de leefomgeving terechtkomen. Door daarop te letten, bescherm je het milieu en indirect ook je eigen gezondheid. Milieu en gezondheid worden vaak aangeduid met de term 'milieuhygiëne'.

Op de werkplek kun je zelf een bijdrage leveren aan milieuhygiënisch werken door te voorkomen dat (milieu)schadelijke stoffen het water, de lucht en de bodem verontreinigen. Binnen je eigen bedrijf, maar vaak ook op het project, is veelal een preventiemedewerker (Arbo- of VGM-functionaris) aangesteld die je kunt raadplegen over de regels en voorschriften die van toepassing zijn.

Milieuhygiënisch werken
Milieu-incidenten ontstaan vaak omdat we onvoldoende op de hoogte zijn wat de schadelijke effecten van een stof zijn voor het milieu. Ook kan het voorkomen dat de juiste middelen om schadelijke stoffen af te voeren niet aanwezig zijn. Als je weet wat de effecten zijn van een stof op het milieu en je hebt de juiste middelen beschikbaar, dan kun je met deze stoffen op een milieuhygiënisch verantwoorde manier omgaan.

3.6 - Fysieke belasting: houding en beweging

Als monteur kun je een zwaar beroep hebben als je niet de goede maatregelen neemt. Niet alleen moet je regelmatig zware voorwerpen tillen, maar door de aard van het werk moet je vaak werken in houdingen die belastend zijn voor vooral je nek, schouders, rug en benen. Te zwaar tillen en langdurige overbelasting kunnen op den duur gezondheidsklachten veroorzaken en tot ziekteverzuim leiden.

Onder fysieke belasting wordt verstaan:

Deze vormen van fysieke belasting komen bij het uitvoeren van een klus vaak in verschillende combinaties voor. Bijvoorbeeld als je een radiator of ketel van een centrale verwarming plaatst. Bij het verplaatsen en ophangen moet je veelal tillen en dragen en moet je de leidingen vaak in een ongunstige werkhouding aansluiten. Meestal is het niet goed mogelijk om de werkplek ergonomisch aan te passen (ergonomie = mensgericht ontwerpen).

Belasting en belastbaarheid
Tijdens je werk moet je verschillende werkzaamheden uitvoeren. Deze werkzaamheden tezamen vormen de dagelijkse belasting. Niet iedereen kan eenzelfde belasting aan. De belastbaarheid van iemand hangt onder andere af van de leeftijd, geslacht, lichaamsgewicht, kracht en conditie. Wanneer de belasting hoger is dan wat je aan kan, kan je gezondheidsklachten krijgen. De belasting kun je verlagen door bijvoorbeeld hulpmiddelen te gebruiken. Zoals een lift voor het omhoog brengen van een cv-ketel of warmtepomp in plaats van deze te tillen. Als je op hoogte werkt is het gebruik van rolsteigers een goed hulpmiddel ter vervanging van ladders en trappen. Klachten kan je ook voorkomen door je belastbaarheid te vergroten door een gezonde levensstijl, zodat je conditie beter en je lijf sterker wordt.

Gouden regels voor fysieke belasting
Als je regelmatig of langdurig op een verkeerde manier je lichaam belast, kun je ernstige klachten krijgen.

3.7 - Schadelijk geluid

Op veel werkplekken is lawaai een groot probleem. De geluidssterkte wordt uitgedrukt in decibel (dB). Het menselijk gehoor is voor hoge tonen gevoeliger dan voor lage. Hoge tonen van een bepaalde geluidssterkte ervaren wij als harder dan lage tonen met dezelfde geluidssterkte. Om de geluidssterkte van verschillende toonhoogtes te vergelijken, is het A-filter ontwikkeld.
De geluidssterkte uitgedrukt in dB(A) geeft aan dat de geluidservaring voor alle toonhoogtes dezelfde is.

Hoe harder het geluid, hoe korter de tijd dat je er per werkdag van 8 uur aan blootgesteld mag worden. In de tabel hieronder zie je hoe lang je per dag aan een bepaald geluidsniveau mag worden blootgesteld zonder kans te lopen op blijvende gehoorbeschadiging (lawaaidoofheid). Bedenk dat elke 3 dB extra een verdubbeling van de geluidsintensiteit betekent.

Geluidsniveau d(B)A	Geluids-niveau d(B)A	Veilige dagelijkse verblijfsduur
80	8 uur
83	4 uur
86	2 uur
89	1 uur
92	30 minuten
95	15 minuten
98	7,5 minuten
102	Circa 4 minuten
105	Circa 2 minuten

Gevolgen van te veel lawaai
Geluid plant zich voort in geluidsgolven. Dat zijn trillingen die via je gehoorgang het trommelvlies bereiken. Het trommelvlies geeft de trilling door aan de middenoorbeentjes, die deze trilling versterkt doorgeven aan het zogenaamde slakkenhuis. In de slakkenhuisgang bevindt zich een vlies dat bekleed is met trilhaartjes. Deze trilhaartjes zijn verbonden met haarcellen die de geluidstrillingen omzetten in elektrische signalen. Deze signalen worden via de gehoorzenuw naar de hersenen gestuurd. De hersenen zetten de signalen vervolgens om in een geluidswaarneming.

Is er te veel lawaai, dan raken je haarcellen in het binnenoor verdoofd. Het gevolg is een tijdelijk gehoorverlies. Als de haarcellen vervolgens niet voldoende tijd krijgen om te herstellen, dan sterven ze op den duur af. Er is dan sprake van permanent gehoorverlies. In dit laatste geval kun je hoge tonen of zachte geluiden slecht horen en is het lastig om een gesprek te voeren, vooral in een rumoerige omgeving. Overmatige blootstelling aan lawaai kan ook tot gevolg hebben dat je voortdurend piep-, fluit- of bromtonen hoort, zonder dat er geluid aanwezig is (tinnitus). Hier kan je slaap- en concentratieproblemen en soms andere gezondheidsklachten door krijgen.

Lawaaidoofheid is in Nederland een veel voorkomende beroepsziekte. Het komt bij mensen die 40 jaar bij een geluidsniveau van 85 dB(A) hebben gewerkt, ongeveer 6 procent meer voor dan bij mensen die niet in een lawaaiige omgeving hebben gewerkt. Bij een geluidsniveau van 90 dB(A) is dat al 50 procent.

Inschatten geluidsniveau

In de tabel staat hoeveel lawaai werktuigen en werkzaamheden veroorzaken. Tegenwoordig zijn er ook apps die het lawaai op je werkplek (globaal) kunnen meten.

Wettelijke normen
Om medewerkers te beschermen tegen schadelijk lawaai zijn wettelijke normen vastgesteld:

Als je gemiddeld over de dag wordt blootgesteld aan een geluidsniveau (geluidsdosisniveau) van 80 dB(A) of hoger, dan moet je werkgever je de gelegenheid bieden je gehoor regelmatig te laten onderzoeken.

3.8 - Hand en -armtrillingen

Het is bekend dat werken met trillende en/of schokkende arbeidsmiddelen, zoals boor-, zaag-, slijp- en schuurmachines kans geven op gezondheidsschade. De trillingen en schokken kunnen leiden tot witte en/of dode vingers en bij een langdurige blootstelling tot gewrichtsklachten in handen en armen. Denk aan het zogenaamde 'witte vinger syndroom', waarbij je vingers gevoelloos worden, plotseling bleek worden en koud aanvoelen.

Wanneer zijn hand-armtrillingen schadelijk
Hand-armtrillingen zijn schadelijk voor je gezondheid als de waarde boven de grenswaarde van 5 m/s2 komt. De waarde wordt opgegeven als een dagdosis ofwel de hoeveelheid trillingen waar je tijdens een achturige werkdag aan bloot mag staan. In de gebruiksaanwijzing bij het gereedschap vind je bij de specificatie de trillingswaarde.

Voorkomen is beter dan genezen
Als je weet dat kou en vocht de kans op klachten vergroot, is het niet zo moeilijk om te bedenken dat het dragen van (veiligheids)handschoenen hier een juiste maatregel is. Ook het niet roken tijdens de werkzaamheden draagt hieraan bij. Roken vernauwt namelijk de vaten in je vingers en daarmee wordt het vaatvernauwende effect van trillingen extra versterkt.

Andere maatregelen zijn:

Misschien kun je de werkzaamheden op een trillingvrije manier uitvoeren. Denk bijvoorbeeld aan 'schieten' in plaats van veelvuldig boren. Zie je mogelijkheden om de fysieke belasting tijdens het werk te verlichten, bespreek dit dan met je leidinggevende. 

3.9 - Elektromagnetische velden

EMV ontstaan bij opwekking, transport of gebruik van elektriciteit, het opwarmen van materialen door inductie en het draadloos verzenden van informatie. Laagfrequente EMV (0 tot 100 KHz) kunnen je zenuwcellen of spieren prikkelen. Hoogfrequente EMV (100 KHz tot 300 GHz) kunnen je lichaam opwarmen. Dit geeft mogelijke hittestress en/of schade aan je weefsels en organen. De bekendste bronnen in dit frequentiegebied zijn mobiele telefoons, radars en zendmasten.

Te veel is niet goed!
De FM-radio golven tussen 88-108 MHz zorgen voor mooie muziek en zijn niet schadelijk. Maar de zendantennes kunnen te hoge veldsterktes veroorzaken die wel schadelijk zijn voor de gezondheid. De effecten die EMV op je lichaam hebben, hangen af van de frequentie en de sterkte van de velden. De veldsterkte is het grootst dicht bij de bron en neemt snel af met de afstand tot de bron.

Gezondheidsrisico
Laagfrequente EMV (0 tot 100 KHz) kunnen velden en stromen in je lichaam opwekken, die zenuwcellen of spieren kunnen prikkelen. Hierdoor kan je lichtflitsen zien en (mogelijk pijnlijke) prikkeling van zenuwen voelen. Je kan ook misselijk of duizelig worden of je evenwicht verliezen, waardoor een onveilige situatie kan ontstaan. Hoogfrequente EMV kunnen je lichaam opwarmen. Als die opwarming groot genoeg is (als het veld daarvoor voldoende vermogen heeft), kunnen gezondheidseffecten ontstaan.

Neem de volgende aanbevelingen over:

3.10 - Gevaarlijke stoffen

Gevaren van het toepassen van (milieu)gevaarlijke stoffen worden regelmatig onderschat. Het idee leeft dat aan de stoffen die we gebruiken geen gevaren zijn verbonden. Mogelijk omdat je de meeste stoffen onder de categorie 'huis-, tuin- en keukenmiddeltjes' rekent. Zoals bijvoorbeeld verf, oplosmiddelen (thinner en terpentine), lijmen, vetten en ontvettingsmiddelen.

Risico is Kans maal Effect
Een stof is gevaarlijk wanneer deze – op korte of langere termijn – je gezondheid schaadt. Een gevaarlijke stof kan voorkomen als vaste stof, vloeistof, gas of nevel. Opname in je lichaam kan door inademen of inslikken, via de huid of de ogen. Blootstelling aan een hoge concentratie van een gevaarlijke stof leidt meestal tot een acute vergiftiging. Bij acute vergiftiging zijn de gevolgen direct of binnen enkele uren tot enkele dagen merkbaar.

Bij een chronische vergiftiging is er sprake van langdurige blootstelling aan een gevaarlijke stof, meestal in een lage concentratie. Hierbij merk je de gevolgen soms pas na jaren. Vaak is dan onherstelbare schade aangericht, denk bijvoorbeeld aan het effect van kankerverwekkende stoffen zoals asbest of kwartsstof.

De schadelijk effecten van oplosmiddelen zijn inmiddels ruimschoots aangetoond. Ook bij lage concentraties kan een langdurige blootstelling leiden tot aantasting van je zenuwstelsel. Het gevolg zijn klachten, die ook wel bekend staan als het Organisch Psycho Syndroom (OPS). Mensen met OPS hebben bijvoorbeeld last van verminderde aandacht, een slecht (korte termijn) geheugen en kunnen slecht logisch nadenken.

Productveiligheidsinformatie
Weten wat de gevaren zijn, het nemen van de juiste maatregel(en) en juiste keuze persoonlijke beschermingsmiddelen zijn zeer belangrijk voor je gezondheid. Wat je moet doen om Veilig, Gezond en Milieuverantwoord met een product te kunnen werken, kun je lezen op de verpakking.

Wereldwijd gelijke aanduiding van gevaarlijke stoffen
Wereldwijd moeten alle chemische producten zijn voorzien van eenzelfde soort etiket. Hiermee verdwijnen de oranje gevaarsymbolen, de bijbehorende gevaarzinnen (R-zinnen) en de veiligheidsaanbevelingen (S-zinnen).

Pictogrammen
De wijziging betekent niet dat de oude indelingen van chemische stoffen en mengsels direct omgezet kunnen worden door alleen het symbool.

H-zinnen en P-zinnen
Er zijn internationale afspraken gemaakt om de gezondheidsrisico's van gevaarlijke stoffen aan te geven. Deze worden aangeduid met de H- en P-zinnen. De 'H' komt van het Engelse woord 'Hazard' (gevaar) en 'P' is de afkorting van 'Precautions' (voorzorgsmaatregelen).

Productveiligheidsinformatie
Productveiligheidsinformatiebladen, of in het Engels 'Material Safety Data Sheets', geven meer gedetailleerde informatie over de stof. Zoals eigenschappen van een stof, risico's bij het gebruik, over eerste hulpmaatregelen en de te gebruiken beschermingsmiddelen. Veelal worden ook aanwijzingen gegeven voor een milieuverantwoord gebruik. Als je de aanwijzingen van de fabrikant goed opvolgt, kan het product zonder gevaar voor je gezondheid of het milieu worden gebruikt. Maar als de aanwijzingen van de fabrikant niet worden gelezen of niet begrepen worden, kan een verkeerd gebruik wel degelijk risico's inhouden voor je gezondheid of het milieu.

3.11 - Legionella

Een besmetting met de legionellabacterie kan de veteranenziekte veroorzaken. Deze bacterie leeft in water en kan zich onder bepaalde omstandigheden snel vermenigvuldigen. Zo vormt zich een bepaalde hoeveelheid bacteriën (aantal kolonievormende eenheden KVE) die gevaar kunnen opleveren. Je kan alleen worden besmet als je zeer fijne waterdruppeltjes met de legionellabacterie inademt.

Legionellarisico's
Onder bepaalde omstandigheden kunnen de legionellabacteriën zich zodanig vermenigvuldigen dat een voor je gezondheid gevaarlijke situatie optreedt. Deze vermenigvuldiging gebeurt vooral bij een temperatuur van 25 tot 50°C in slijmlaagjes op de oppervlakten van installatie en reservoirs. Je kan alleen worden besmet als het besmette water wordt verneveld en je hele kleine waterdruppeltjes inademt. Bijvoorbeeld tijdens het douchen, bij fonteinen en vooral bij open koeltorens, maar ook bij luchtbevochtiging door waterverneveling zoals in sommige koeltorens.

Veteranenziekte
De veteranenziekte komt in verschillende vormen voor. Bij de lichte vorm heb je gedurende twee tot vijf dagen last van lichte, griepachtige verschijnselen, zoals koorts, hoofdpijn, spierpijn en hoesten. Deze lichte vorm is niet gevaarlijk en daarom is er geen behandeling nodig. Bij de zware vorm krijg je snel opkomende hoofdpijn, spierpijn en een ziek gevoel, gevolgd door longontsteking en hoge koorts. In dit geval is een snelle toediening van de juiste antibiotica noodzakelijk. Elke huisarts kan deze voorschrijven. Hoe eerder de behandeling gestart wordt, hoe beter.

Goed om te weten

Laat de werkvoorbereiding ruim vóór de start van de werkzaamheden met proceswater aan luchtbehandelingsinstallaties en/of koeltorens contact opnemen met de opdrachtgever/eigenaar van de installaties. Gezamenlijk kunnen zij beoordelen welke risico's er zijn en welke maatregelen genomen moeten worden.

De aanwezigheid van legionellabacteriën in water kan en mag alleen worden vastgesteld in gekwalificeerde laboratoria. Wanneer in een installatie(s) legionellabacteriën worden aangetroffen, is het zaak om besmetting zowel voor jezelf als voor anderen te voorkomen. Meld de situatie meteen bij je direct leidinggevende of preventiemedewerker (Arbo- of VGM-functionaris).

3.12 - Explosiegevaar (ATEX)

Op elke werklocatie kan door bepaalde omstandigheden gas- of stofexplosiegevaar ontstaan. Dit geldt niet alleen bij (petro)chemische bedrijven. Onder bepaalde omstandigheden kan dit ook in kruip- en ketelruimten van woningen, winkels en bedrijfsruimten ontstaan. Op plaatsen waar brandbare stoffen kunnen vrijkomen waardoor er een explosie kan ontstaan, is de Europese richtlijnen ATEX van toepassing. ATEX staat voor de Franse woorden ATmosphere EXplosible.

Explosieve stoffen
Explosieve stoffen kunnen vast, vloeibaar en gasvormig zijn. In woningen vind je bijvoorbeeld spuitbussen, verf, reinigingsmiddelen en campinggasflessen. Ook voorraden in magazijnen, werkplaatsen of winkels kunnen explosieve stoffen bevatten. Gas- en zuurstofflessen in serviceof bedrijfswagens kunnen een explosie veroorzaken. Let goed op de gevarentekens op verpakkingen, die geven aan of producten stoffen bevatten die in een bepaalde situatie een explosie kunnen veroorzaken. De oorzaak, uitwerking en de effecten van een explosie kunnen per geval verschillen.

Gas- en stofexplosies
Er wordt onderscheid gemaakt tussen een gasexplosie (explosieve verbranding van een gasluchtmengsel) en een stofexplosie (explosieve verbranding van een stofluchtmengsel). Een stofexplosie kan optreden bij onder meer suiker, cacao, meel en steenkoolstof. Ook in een timmerwerkplaats kan veel houtstof circuleren dat kan leiden tot een explosie. Gevaarlijke stofconcentraties kunnen voorkomen in installaties en apparaten als molens, mengers en elevatoren. Stof dat zich heeft afgezet op vloeren, constructieonderdelen of apparaten kan zelfs door een wind of drukstoot op wervelen en een explosieve stofwolk vormen.

Explosiegrenzen
Iedere brandbare stof of gas (damp) heeft explosiegrenzen. Deze grenzen zijn met name van belang bij een gas- en stofexplosie. De ondergrens (= Lower Explosion Limit, kortweg LEL) en bovengrens (= Upper Explosion Limit, kortweg UEL) geven de verhouding aan tussen stof of gas (damp) en lucht. Deze explosiegrenzen geven het 'explosiegebied' aan, het gebied waarbinnen bij ontsteking een explosie kan optreden. Het mengsel bevat onder de LEL te weinig brandstof en boven de UEL te veel brandstof en te weinig zuurstof om ná ontsteking te kunnen doorbranden.

De explosiegrenzen van brandbare gassen verschillen zeer sterk. Een paar voorbeelden:

Soort gas	Explosiegebied
Acetyleen	(LEL) 1,5 tot (UEL) 100 vol. %
Aardgas & methaan (rioleringen)	(LEL) 5,0 tot (UEL) 15 vol. %

Explosies bij agrarische bedrijven en particuliere woningen met methaan en aardgas komen regelmatig in het nieuws. Niet zelden vindt zo'n explosie plaats tijdens of na een onderhoud- of servicebezoek.

Vlampunt
Het vlampunt van een vloeistof is de laagste temperatuur (bij atmosferische druk 1013 mbar) waarbij zoveel damp vrijkomt dat deze kan ontbranden na menging met de daarboven aanwezige lucht. Denk bijvoorbeeld aan ontvettingsmiddelen, wasbenzine en spiritus die je bij service en onderhoud gebruikt. In een kleine ruimte kan de damp van deze middelen ontsteken tijdens het lassen of solderen door een vonk van een schakelaar of een las- of soldeerapparaat.

Zelfontbrandingstemperatuur
De zelfontbrandings- of ontsteektemperatuur is de laagste temperatuur waarbij een brandbare vloeistof uit zichzelf kan ontbranden. De zelfontbrandingstemperatuur is vooral van belang voor de keuze van de elektrische apparatuur in zones waar (ontsteekbaar) explosieve damp/ luchtmengsels kunnen voorkomen.

Explosieveiligheid
Voor het ontsteken van een explosief mengsel is een minimale hoeveelheid energie nodig. Die energie kan geleverd worden door onder andere vlammen, hete oppervlakken en vonken. In ruimten waarin een explosief mengsel mogelijk aanwezig is, mag je alleen apparatuur en gereedschap gebruiken dat het mengsel niet kan ontsteken. Voor elektrisch materieel noemen we deze methode 'beschermingswijze'. Een installatie wordt in principe zo ontworpen dat er geen brandbare stoffen ongewild of ongecontroleerd kunnen ontsnappen. Soms is het nodig dat je van deze eisen afwijkt.

Belang gevarenzone-indeling en keuze elektrisch materieel
Met de indeling in gevarenzones kun je per zone veilige elektrische materialen kiezen. Volgens de eerdergenoemde beschermwijze is het belangrijk ervoor te zorgen dat:
Voor gasexplosiegevaar geldt de volgende gevarenzone-indeling
Voor stofexplosiegevaar geldt de volgende gevarenzone-indeling

Maatregelen ter voorkoming van explosies
Als op werkplekken explosiegevaar bestaat, zijn er meestal (bedrijfs) veiligheidsregels en (calamiteiten)procedures van toepassing. Deze kunnen per werkplek verschillen. Daarom is het nodig dat je met een deskundige of preventiemedewerker (Arbo- of VGM-functionaris) overlegt. De werkzaamheden mogen pas worden uitgevoerd als deze deskundige je hiervoor toestemming heeft gegeven, meestal door middel van een werkvergunning. Zijn er ruimten of plaatsen waar een explosieve atmosfeer kan voorkomen, dan moet dit met waarschuwingsborden worden aangegeven. Waar mogelijk moet worden vermeden dat je in een brand- of explosiegevaarlijke omgeving werkt. Houd als vuistregel aan dat onder normale bedrijfsomstandigheden werken in zone 1 of 21 moet worden vermeden. Alleen bij defecten of storingen kan het nodig zijn, dat je in een zone 0 of 20 zou moeten werken. Bedenk dat veel brandbare of explosieve stoffen schadelijk zijn voor je gezondheid, zelfs in concentraties ver beneden de onderste explosiegrens (LEL). Twijfel je, vraag dan eerst advies aan je direct leidinggevende of een deskundige.

3.13 - Persoonlijke beschermingsmiddelen (PBM-en)

PBM-en beschermen je tegen gevaar. In dit boekje betekent gevaar de aanwezigheid van een bron die schadelijk kan zijn voor je veiligheid of gezondheid. Denk bijvoorbeeld aan chloorbleekmiddel, een product dat je in bijna ieder huis aantreft. Deze stof werkt bijtend op je ogen, bij inademing veroorzaakt het keelpijn en ademnood en op je huid veroorzaakt het roodheid en blaren.
Er is sprake van een risico als bij een gevaar rekening wordt gehouden met de kans dat een ongewenst effect kan optreden. Zolang het chloorbleekmiddel in een afgesloten fles zit, is de kans dat je het in je ogen krijgt of op je huid komt klein, er is dan sprake van een gering risico.

Op het werk is het van belang dat alle gevaren en risico's in kaart worden gebracht. Vraag vóór het starten van de werkzaamheden naar de geldende taakrisicoanalyse (TRA). Wees kritisch op de beheersmaatregelen en de voorgeschreven PBM-en. Alleen door de juiste toepassing kun je Veilig, Gezond en Milieuverantwoord (VGM) werken.

Samen verantwoordelijk
Je werkgever moet ervoor zorgen dat je over de juiste PBM-en beschikt, zodat je het werk veilig en gezond kunt uitvoeren. Je werkplekleiding moet je goed instrueren over het juiste gebruik ervan. Daartegenover ben jij verplicht de verstrekte PBM-en op de juiste wijze te gebruiken.

De PBM-procedures zijn dus een zaak van werkgevers én medewerkers. De Ondernemingsraad, personeelsvertegenwoordiging en de preventiemedewerker kijken bij het opstellen van de procedures mee. Bij de preventiemedewerker kun je ook terecht als je vragen hebt en zeker ook als je tips en verbeterpunten hebt.

CE-markering
Aan PBM-en worden eisen gesteld die zijn gebaseerd op Europese normen en richtlijnen. Ook mag het materiaal van een PBM geen gezondheidsrisico's voor jou als gebruiker opleveren. Als het PBM aan alle eisen voldoet, mag de fabrikant een CE-markering aanbrengen. Als het is voorzien van de CEmarkering, kan je ervan uitgaan dat het PBM voldoet aan de gestelde eisen.

Indeling en soorten
PBM-en worden veelal ingedeeld volgens het te beschermen orgaan of lichaamsdeel. Daarnaast wordt bij de indeling ook wel gekeken naar het al dan niet verplichte gebruik:

Beschermende kleding
Bij veel bedrijven wordt bedrijfskleding gedragen. Soms vallen die in de categorie beschermende kleding. Bedrijfskleding heeft vooral een representatieve functie. Wees je ervan bewust dat schone bedrijfskleding bijdraagt aan een goed imago van je bedrijf. In specifieke omstandigheden, zoals bij vuil werk of lassen, wordt van je verwacht dat je beschermende werkkleding over je (bedrijfs)kleding draagt. Deze kleding beschermt niet alleen tegen vuil worden, maar biedt ook een zekere mate van veiligheidsbescherming. Daarom wordt deze kleding ook wel veiligheidskleding genoemd.

Als algemene werkkleding niet voldoende bescherming biedt, moet je speciale beschermende kleding dragen. Deze kleding wordt gekozen aan de hand van de vereiste beschermingsgraad en de specifieke werkomstandigheden. Overalls met vlamwerende eigenschappen of speciale eigenschappen bij statische elektriciteit zijn voorbeelden van speciale beschermende werkkleding.

Veiligheidskleding
Deze kleding kan tegelijk tegen één of meerdere risico’s bescherming bieden. De eigenschappen van goede veiligheidskleding zijn:
Slechtweerkleding
Deze kleding biedt bescherming tegen wisselende en extreme weersomstandigheden, bijvoorbeeld bij werkzaamheden aan kabels en leidingen in de grond of bij werkzaamheden in een koelhuis. Signalisatiekleding
Signalisatiekleding of zichtbaarheidskleding draag je om gezien te worden. Op sommige werkplekken geldt een algemene draagplicht. Soms worden ook aanvullende eisen gesteld aan de hoeveelheid reflecterend materiaal en de kleur van het achtergrondmateriaal. Dit is bijvoorbeeld het geval bij werkzaamheden langs de weg of het spoor. Raadpleeg bij twijfel je direct leidinggevende of de preventiemedewerker (Arbo- of VGM-functionaris).

Soorten hoofdbescherming
De veiligheidshelm beschermt je hoofd tegen vallende voorwerpen of stoten. Op sommige werkplekken geldt een algemene draagplicht. Dan moet je altijd je veiligheidshelm dragen. Dit is onder meer het geval op industriële (offshore) projecten en op bouwwerken. Een stootpet is geen veiligheidshelm en mag ook niet als veiligheidshelm gebruikt worden. Deze pet beschermt, zoals de naam al zegt, je tegen stoten en is dus niet bedoeld als bescherming tegen vallende voorwerpen.

Vervanging
Voor de productie van veiligheidshelmen worden verschillende soorten kunststoffen gebruikt. Naarmate kunststoffen verouderen, vermindert de kwaliteit van het materiaal en daarmee de mate van bescherming. De producent geeft aan wanneer een helm niet meer de vereiste bescherming biedt. Dat kan een periode na de productiedatum zijn, maar ook een periode na ingebruikname. Lees daarom de gebruiksaanwijzing en instructie van de producent goed door.
Gebruikstermijnen
Houd je aan de gebruikstermijnen berekend vanaf de productiedatum of de ingebruiknamedatum van je helm. De productiedatum staat vermeld in je helm. Noteer in je nieuwe helm meteen de vervangingsdatum aan de hand van de gebruiksaanwijzing of gebruik de informatie op de volgende pagina.

Gebruikt materiaal	Maximale gebruiksduur vanaf de productiedatum of de datum ingebruikname*
Polyethyleen	3 jaar
Polycarbonaat	5 jaar
ABS Polymeriaat	4-5 jaar
Textielfenol	10 jaar
Polyester	10 jaar

^*Kijk in de gebruiksaanwijzing wat van toepassing is.

Het binnenwerk van de helm is vijf jaar te gebruiken, met uitzondering van Polyethyleen (drie jaar). De kans is echter aanwezig dat je deze al eerder moet vervangen. Zodra het binnenwerk van je helm de vorm verliest, niet meer goed past of beschadigingen vertoont, moet je deze vervangen.

De productiedatum staat in je veiligheidshelm. Op de afbeelding: november 2019.

Oogbescherming
Oogbescherming zorgt voor ongehinderd zicht op je werk en voorkomt dat er bijvoorbeeld rondvliegende deeltjes of gevaarlijke straling in je ogen komen. Sommige werkzaamheden vereisen speciale oogbeschermingsmiddelen. Denk aan de lasbril bij autogeen lassen, de laskap of -helm bij het elektrisch lassen en de ruimzichtbril of slijpbril bij het slijpen. Een gelaatsscherm beschermt je tegen het opspatten van agressieve vloeistoffen, tegen slijpstof en tegen vlambogen, bijvoorbeeld bij een kortsluiting.

Veiligheidsbril
De veiligheidsbril heeft glazen van gehard glas of kunststof. Als je een bril draagt, kunnen de glazen ook op sterkte worden gemaakt. Afhankelijk van het soort werk dat je moet uitvoeren, wordt er gekozen voor minerale of kunststof glazen. Kunststof glazen zijn krasgevoeliger, maar een oppervlaktebehandeling kan de krassen aanzienlijk verminderen. Kunststof glazen zijn goed bestand tegen het inbranden van vonken en/ of spatten. Als je elektrotechnisch werk doet, kan je beter een kunststofbril met kunststofglazen dragen. De chemische duurzaamheid is echter minder dan die van glas. Kortom, laat je adviseren door een preventiemedewerker (Arbo- of VGM-functionaris).

In de (petro)chemie mag je meestal geen contactlenzen dragen en dan moet je dus een bril dragen. Draag je een bril, dan is het nodig een veiligheidsbril met correctieglazen te dragen.

Gehoorbescherming
Lawaai is schadelijk voor het gehoor. Gehoorbescherming wordt aanbevolen bij geluidsniveaus boven 80 dB(A), omdat vanaf deze grens op termijn lawaaidoofheid kan optreden. Bij geluidsniveaus boven 85 dB(A) moet je gehoorbescherming dragen. Gehoorbescherming moet ervoor zorgen dat deze voldoende demping geeft tot onder de schadegrens van 80 dB(A).
Er zijn twee soorten gehoorbescherming:

In de tabel kun je zien wat het effect is van de verschillende gehoorbeschermingsmiddelen. Kies voor gehoorbescherming die voldoende dempt.

Voetbescherming
Veiligheidsschoenen en -laarzen beschermen je voeten tegen verwondingen door stoten of vallende voorwerpen. Omdat je schoeisel meestal de hele dag moet dragen, is het heel belangrijk dat het comfortabel zit. Veiligheidsschoeisel is leverbaar in diverse (wijdte)maten. Ze worden ingedeeld in de volgende categorieën (norm EN 345).

Handbescherming
Het werk in de installatiesector stelt hoge eisen aan de 'vingergevoeligheid' van werk- en veiligheidshandschoenen. Vandaar dat er voor vrijwel iedere toepassing een speciale werk- of veiligheidshandschoen is die je handen beschermt. Daarom is het ook van belang dat het soort werk duidelijk omschreven wordt. Je werkgever of leidinggevende moet dus vooraf met een preventiemedewerker (Arbo- of VGM-functionaris) of de opdrachtgever goed overleggen, zodat het soort handschoenen afgestemd kan worden op je werkzaamheden. Vooral bij het werken met gevaarlijke stoffen is de keuze van de juiste handschoenen belangrijk. Er bestaan namelijk geen handschoenen die tegen alle soorten gevaarlijke stoffen bescherming bieden. Bij het verplaatsen van scherpe, ruwe, puntige of gekartelde materialen kun je het beste algemeen beschermende handschoenen dragen. Vaak zijn dat lederen werkhandschoenen met een katoenen rug.

Adembescherming
Adembeschermingsmiddelen zorgen ervoor dat je geen of minder stoffen, gassen en dampen kan inademen die (mogelijk) schadelijk zijn voor je gezondheid. Bij adembescherming is er geen middel dat voor alle gevaren een oplossing biedt. De preventiemedewerker (Arbo- of VGM-functionaris) of opdrachtgever kan je werkgever of leidinggevende adviseren over het type adembescherming dat je nodig hebt.

Er zijn twee categorieën adembeschermingsmiddelen:
Afhankelijke adembescherming
De verschillende soorten filters voor een filtermasker zijn onder te verdelen in stoffilters, gas- en dampfilters en combinatiefilters. De meest gebruikte typen zijn:

Op de verpakking van het adembeschermingsmiddel en op het artikel zelf vind je een groot aantal aanduidingen. In de onderstaande tabel vind je de typeaanduidingen voor filters die bescherming bieden tegen concentraties van gevaarlijke stoffen – kleurcode wit.

In de volgende tabel vind je de typeaanduidingen voor filters die bescherming bieden tegen bepaalde soorten gassen of dampen. Hierbij wordt ook een kleuraanduiding gebruikt.

De codering FF (Filtering Facepiece) wordt gebruikt voor:

Gasfilterklasse
De keuze van het juiste filter is belangrijk omdat een verkeerd gekozen filter je geen of minder bescherming biedt. Overleg daarom altijd met de preventiemedewerker (Arbo- of VGM-functionaris) of je opdrachtgever. Zeker als je in een omgeving moet werken met mogelijk hoge concentraties gevaarlijk gas of gevaarlijke damp. In deze gevallen is het werken met een filtermasker dikwijls niet meer toegestaan en zal je onafhankelijke adembescherming moeten dragen.

Onthoud de volgende vuistregels
Bij stof, nevel of rook bestaan er drie soorten filters (klasse 1 t/m 3) die je kunt gebruiken, afhankelijk van de concentratie van de stof, nevel of rook in de ruimte waar je de bescherming draagt. Hoe hoger de klasse hoe beter deze je beschermt.

Beschermingsfactor filtermaskers
De nominale beschermings- of protectiefactor (NPF of NBF) geeft de verhouding aan tussen de concentratie gevaarlijke stof op de werkplek en de concentratie (grenswaarde) die je via het filtermasker mag inademen. Bij een filtermasker met NBF 4 wordt ¹/₄ deel van de gevaarlijke stof, gas of damp doorgelaten en ³/₄ deel tegengehouden. Het is belangrijk te weten dat de NBF's zijn vastgesteld aan de hand van een genormaliseerde test. Ook moet je er rekening meehouden dat een NBF-factor alleen betrouwbaar is als je het filter op de juiste manier gebruikt.

Onafhankelijke adembescherming
Het gebruik van persluchtmaskers is alleen toegestaan wanneer je hiervoor bent opgeleid en in het bezit bent van een geldig certificaat. Als je een slechte conditie hebt of je longen functioneren niet goed, dan kan de ademweerstand van het masker problemen opleveren, zeker als je fysiek zwaar werk moet uitvoeren. Daarom is het nodig dat je een medische keuring ondergaat. Informeer via je leidinggevende naar deze keuring bij je bedrijfsarts. Je gebruikt onafhankelijke adembescherming wanneer:

Overzicht PBM-en
Het overzicht hieronder bevat de meest gebruikte primaire PBM-en. Indicatief is per werkplek aangegeven welke PBM-en er gebruikt moeten worden. Is het niet duidelijk, laat je dan ter plaatse informeren en/ of vraag het aan je direct leidinggevende. Wees zuinig op je gezondheid. Het is niet stoer, maar superdom om geen PBM-en te dragen.

NVO = Niet Vlam Onderhoudend X = geadviseerd als beslist noodzakelijk
O = optioneel (afhankelijk van aanwezige gevaren)

Nog even dit…
De gevaren op de werkplek zijn voor alle aanwezigen in de kern gelijk. Het risico (kans x effect) dat je loopt is misschien wel verschillend, omdat jij veel langer op de werkplek aanwezig bent. Maar het is wel een beetje raar als jij een veiligheidshelm moet dragen en een collega van een ander bedrijf doet dat niet. Ga voor je eigen veiligheid en maak de verschillen bespreekbaar.

De afspraken voor het gebruik en de controle op juist gebruik van de PBM-en (wijze van toezicht) zijn vastgelegd in het V&G-plan. Natuurlijk zorg jij goed voor je PBM-en en weet je hoe je ze op de juiste manier moet gebruiken en onderhouden.

3.14 - Calamiteitenpreventie en bedrijfshulpverlening

Bij een calamiteit, denk aan een brand, explosie, een ongeval met persoonlijk letsel of het ontsnappen van gevaarlijke stoffen, moet er zo snel mogelijk hulp worden verleend. Zo nodig moeten professionele hulpdiensten (brandweer, politie of ambulancedienst) meteen worden gealarmeerd. In afwachting van hun komst moet de bedrijfshulpverlening (bhv) met de juiste middelen eerste hulp bieden. In deze paragraaf vind je informatie over hoe je in verschillende werksituaties (levensreddend) moet handelen.

Calamiteitenplan
Een calamiteiten-, rampen- of bedrijfsnoodplan beschrijft hoe in een noodsituatie op een zo efficiënt mogelijke wijze hulp kan worden verleend. Ieder bedrijf is verplicht om zo'n plan op te stellen en duidelijk te maken wie wat moet doen. Dat betekent dat er eerst beoordeeld moet worden welke calamiteiten zich kunnen voordoen en welke hulpverlening er per calamiteit nodig is. Op die manier kunnen de gevolgen voor medewerkers, omwonenden en het milieu beperkt worden. Denk dan aan hulpmiddelen, zoals EHBO- en brandblusmiddelen, maar ook aan opleidingen die nodig zijn, zodat medewerkers EHBO kunnen verlenen, een brandblusser kunnen bedienen en een pand zo snel mogelijk kunnen ontruimen.

Voorbereiding
De werkzaamheden in de installatiebranche zijn zeer gevarieerd en wordt op een groot aantal verschillende werkplekken uitgevoerd. Die variatie maakt dat er zich op het werk incidenten van allerlei aard kunnen voordoen. Bij werkzaamheden in de (proces)industrie kan de schade enorm zijn. Deze bedrijven geven dan ook aan de externe veiligheid een hoge prioriteit. Onder externe veiligheid wordt verstaan alle activiteiten bedoeld om rampsituaties, ook voor de omgeving, te voorkomen en de eventuele gevolgen te beperken. Iedereen die op het bedrijfsterrein komt, moet zich strikt aan de regels houden.

Op sommige werkplekken werk je samen met medewerkers van andere bedrijven. Ook dan kan een calamiteit ontstaan. Daarom moet onderling vóórdat het werk begint afspraken over de bedrijfshulpverlening worden gemaakt.

Bij de voorbereiding moet je ook nadenken over reddingen. Vanuit de bhv-verplichtingen moet je ook voldoende mogelijkheden krijgen om in voorkomende situaties adequaat een collega te kunnen redden. Hoe geef je een collega die in zijn veiligheidsharnas hangt weer vaste grond onder de voeten? Of hoe kun je zonder gevaar voor eigen leven een in nood verkerende collega redden in een kruipruimte? Denk na over mogelijke situaties en zorg ervoor dat je weet wat je kan doen en er voldoende materiaal en/of juist opgeleide mensen beschikbaar zijn voor een eventuele evacuatie of redding. Vraag bij de bhv-cursus om dit eens te oefenen.

Bedrijfshulpverlening
Bij een calamiteit moeten de bedrijfshulpverleners (bhv'ers) eerste hulp verlenen in afwachting van de komst van de professionele hulpverleners. De werkgever is verplicht de bedrijfshulpverlening te regelen. Op iedere locatie moeten er één of meer bhv'ers aanwezig zijn. Zij krijgen een speciale opleiding en volgen regelmatig een herhalingstraining.

Het aantal bhv'ers en de mate van deskundigheid is onder andere afhankelijk van:
Taken bhv'er
Wat te doen op een nieuwe werkplek
Als je voor het eerst ergens gaat werken, is het van groot belang dat de werkplekleiding je informeert over:

Word je niet geïnformeerd, vraag dan naar deze informatie bij je direct leidinggevende, de opdrachtgever of de preventiemedewerker (Arbo- of VGM-functionaris).

Wat je in ieder geval moet weten

Werken op een projectlocatie Als je op een projectlocatie werkt, zijn daar vaak meerdere werkgevers aan het werk. Zij moeten onderling goede afspraken maken over de organisatie van de bedrijfshulpverlening zodat er op elk moment hulp kan worden geboden als dat nodig is. Ook hier moet je voordat je aan het werk gaat goed worden geïnformeerd over wat te doen in een noodsituatie. Omdat gedurende het verloop van het project vaak de samenstelling van de werkgevers en medewerkers wijzigt, moet telkens weer duidelijk zijn wie de bhv'ers op de locatie zijn. Vaak is dit vastgelegd op een alarmkaart die op een centrale plek (vaak de schafkeet) is opgehangen.

3.15 - Bedrijfsongevallen

Ondanks alle voorzorgsmaatregelen kan er toch een ongeval plaatsvinden. Dan is allereerst een goede afhandeling van groot belang. De bhv'ers en professionele hulpdiensten moeten worden gealarmeerd en in actie komen. Daarna wordt er een onderzoek gestart naar de oorzaak en gekeken wat er gedaan moet worden om herhaling te voorkomen. De meeste bedrijven hebben een interne instructie voor het melden en registreren van bedrijfsongevallen.

Wat is een bedrijfsongeval en bijna-ongeval?
De officiële definitie van een bedrijfsongeval luidt: "Een bedrijfsongeval is een ongewilde gebeurtenis, veroorzaakt door een onveilige handeling en/of situatie." In deze definitie wordt alleen de oorzaak van het ongeval genoemd. De gevolgen worden niet genoemd, omdat deze meestal door het toeval bepaald worden. Een voorbeeld: In de werkplaats valt een stalen plaat uit de kraan. Meestal loopt zoiets goed af, omdat er niemand onder de last stond. Hier is sprake van een bijna-ongeval. Staat er toevallig wel iemand onder de last, dan loopt deze persoon waarschijnlijk zwaar lichamelijk letsel op. De oorzaak is in beide situaties dezelfde, maar het toeval bepaalt de gevolgen. Een onderzoek naar de oorzaak van een bijna-ongeval kan voorkomen dat zoiets de volgende keer verkeerd afloopt.

Wat moet je doen na een bedrijfsongeval

Wat geef je zo snel mogelijk door
Nadat de hulpverlening op gang is gekomen, moeten anderen hierover worden geïnformeerd. Dat gaat altijd via de werkplekleiding. Ben je zelf getuige van of betrokken bij het ongeval meldt dat dan bij je direct leidinggevende. Hij geeft het zo nodig door aan anderen zoals de familie van het slachtoffer en mogelijk ook aan het eigen kantoor en je opdrachtgever. Voor een juiste administratieve afhandeling wordt een ongevalsrapport ingevuld en deze wordt voor registratie en verder onderzoek naar de preventiemedewerker (Arbo- of VGM-functionaris) gestuurd. Ongevallen waarbij iemand (mogelijk) blijvend lichamelijk letsel heeft opgelopen, ongevallen waarbij opname in een ziekenhuis nodig is en/of ongevallen met dodelijke afloop, moeten door de werkgever aan de Inspectie SZW worden gemeld. Laat in deze gevallen de plaats van het ongeval zoveel mogelijk intact. Haal niets weg en verander niets, tenzij dit nodig is om erger te voorkomen.

Meld (bijna-)ongevallen, gevaarlijke situaties, risico's en materiële schade
Soms kom je op een werkplek en zie je een situatie waarvan je denkt, als dat maar goed gaat. Een ladder die defect is, een steiger waar delen van ontbreken, een sparing die openligt, rommel op de vloer en noem maar op. Noem het laksheid, je er niet mee willen bemoeien, of haast. Er zijn genoeg redenen om de gevaarlijke situatie te negeren. Gelukkig gaat het ook vaak goed, maar soms loopt het toch fout af en iedereen zag dat al aankomen. Als je een gevaarlijke situatie ziet, probeer dan de situatie veilig te stellen of als dat niet mogelijk is meld deze dan bij je direct leidinggevende. Hiermee voorkom je mogelijk dat jijzelf of je collega op de bouwplaats een ongeval overkomt.

Waarom melden?
Bij het ongevallenonderzoek wordt een ijsberg nogal eens gebruikt als metafoor. Bij een ijsberg zie je maar een klein stukje, omdat verreweg het grootste deel zich onder water bevindt. Het ijsbergmodel legt een verband tussen het aantal (ernstige) ongevallen, bijna-ongevallen en onveilige situaties. Als je de figuur goed bekijkt, zie je dat alleen de meest ernstige ongevallen bovenwater komen. Verreweg de meeste incidenten blijven onopgemerkt als je ze niet meldt. Een onveilige handeling (bijvoorbeeld boren zonder veiligheidsbril) of werken in een onveilige situatie (openliggende sparingen) liggen onder water.

IJsbergmodel

Boren zonder veiligheidsbril komt pas in de boeken als het een ongeval met letsel geeft. Vakmanschap is meetbaar, maar jouw afwegingen met betrekking tot veilig werken niet. Of anders gezegd bij het opleveren van de klus blijkt dat je een goede monteur bent en dat je onbewust gemotiveerd bent om het veilig te doen!

Als je onveiligheid vroeg genoeg herkent, kun je ongevallen voorkomen. Vaak door simpelweg het risico weg te nemen. Dit kan door gevaarlijk gedrag en/of gevaarlijke situaties te melden bij je leidinggevende én de direct betrokken collega's. Van bijna-ongevallen en risicomeldingen kun je leren en eraan bijdragen dat een ernstig (fataal) ongeval wordt voorkomen.

Milieu-incident of -hinder
Meld ook een milieu-incident of-hinder, zoals stank en lawaai bij je direct leidinggevende. Dit geldt ook voor een ongeval met schade aan gebouwen, materieel, grondstoffen of producten. De direct leidinggevende moet vervolgens actie ondernemen en maatregelen nemen.

3.16 - Levensreddend handelen

Een ongeval gebeurt altijd onverwachts. Als mensen daarbij ernstig gewond raken, kan goede eerstehulpverlening soms levens redden. De eerste minuten na het ongeval is het slachtoffer aangewezen op de hulp van mensen die (toevallig) in de buurt zijn. Deze paragraaf geeft enkele aanwijzingen, zodat je adequaat kan handelen in afwachting van de komst van de professionele hulpdiensten. Let wel, in de beschreven noodsituaties is en blijft professionele hulp altijd nodig.

Vier basisregels
Wat te doen als het slachtoffer niet meer ademt

Als het slachtoffer niet meer ademt, dient er volgens de EHBO-richtlijnen direct gestart te worden met reanimeren. Dat betekent beademen én hartmassage toepassen. Pas alleen hartmassage toe als je de techniek beheerst.

Wat te doen als het slachtoffer bewusteloos is
Wat te doen bij een hartinfarct
Wat te doen bij een elektriciteitsongeval

Wat te doen bij brandwonden

Hoe bloedingen te stelpen
Wat te doen bij inademing van schadelijke stoffen, gassen of dampen
Wat te doen bij aanraking met giftige of bijtende stoffen

3.17 - Brand en brandbestrijding

Brand kan op veel manieren ontstaan, bijvoorbeeld doordat er met brandbaar materiaal wordt gewerkt. Er zijn ook verschillende soorten branden. Kennis over het ontstaan van brand en van de verschillende soorten branden is nodig om te bepalen hoe en waarmee je een brand kunt blussen.

Verbranding
Een brand ontstaat als er drie factoren (branddriehoek) tegelijkertijd aanwezig zijn:

Om een brand te blussen moet er één van die factoren worden weggenomen.

Aan de hand van de brandbare stof (factor 1 uit de branddriehoek) is een indeling gemaakt naar brandklassen. Het is belangrijk om te weten dat op elk blusmiddel de brandklasse vermeld staat. Zo weet je precies welk blusmiddel je voor welke brand moet gebruiken.

Soorten blusmiddelen voor een beginnende brand

Water uit een brandhaspel
Water heeft een afkoelende werking. Al een kleine hoeveelheid water kan in een korte tijd een grote hoeveelheid warmte opnemen. Dit wordt versterkt doordat het water verdampt. Water heeft het grootste effect als al het water dat in de brandhaard wordt gespoten, overgaat in stoom. Water als blusmiddel is beschikbaar via een brandhaspel, die je meestal in gangen aantreft. De brandslang van een haspel is meestal 20 meter lang.

Methode van blussen
De soort blusstof en de toepasbaarheid voor verschillende brandklassen staan aangegeven op het blustoestel. Blus in eerste instantie met de sproeistraal en pas daarna met de gebonden (volle) straal op de kern van de brand.

Schuimblusser
Een schuimblusser bevat een schuimvormend middel dat is toegevoegd aan water. Het water koelt het bespoten oppervlak en het schuim beperkt de verdamping en absorbeert gedeeltelijk de stralingswarmte. De blusser is geschikt voor brandklassen A en B. Sommige schuimblussers zijn voorzien van een speciaal niet-geleidend schuimvormend middel dat ook geschikt is voor het blussen van elektriciteitsbranden. In dat geval staat dat vermeld op de blusser.

Methode van blussen

Koolzuursneeuwblusser (CO₂ -blusser)
CO₂ heeft een verstikkende werking door het wegnemen van de zuurstof. Het blusgas staat onder een druk van ongeveer 65 bar. Door middel van een expansiekoker wordt de druk teruggebracht naar de omgevingsdruk. Hierbij koelt het gas af tot circa min 80°C. CO₂ -blussers zijn in veel uitvoeringen te verkrijgen, variërend van 2 tot 30 kg.

Methode van blussen

Poederblusser
Deze blussers bevatten een poeder dat de verbrandingsreactie verstoort door de brandbare stof en zuurstof gescheiden te houden waardoor de brand dooft. In een poederblusser kunnen verschillende soorten bluspoeders zitten waardoor deze geschikt is voor verschillende brandklassen.

Methode van blussen

Blussen van elektriciteitsbranden
Bij het blussen van een zogenaamde elektriciteitsbrand is extra voorzichtigheid geboden. In een schakel- en verdeelinrichting mag beslist geen water worden gebruikt. Een elektriciteitsbrand kan worden geblust met koolzuursneeuw en met sommige poeders.

Keuze van het juiste blusmiddel bij een beginnende brand
In de tabel vind je een overzicht van de diverse blusmiddelen die geschikt zijn bij een beginnende brand en hun toepassingsgebied. Lees de tabel, zodat je in een noodsituatie weet welke blusser je moet gebruiken. Lees vooraf ook de gebruiksaanwijzingen op het blustoestel en check de houdbaarheidsdatum op de sticker.

^* soort bluspoeder (aangegeven op blusser) ^** niet voor schakelinrichting

Brandklasse F geeft aan dat het blusmiddel geschikt is voor het blussen van grote hoeveelheden (meer dan 5 liter) zeer hete oliën en vetten, bijvoorbeeld in grote frituurovens.

Wat te doen bij een brand
Als er op de locatie geen specifieke voorschriften gelden, handel dan als volgt:
Ga bij het blussen als volgt te werk

Onderhoud en vervanging blusmiddelen
Het is belangrijk dat je werkgever zorgt voor een periodieke inspectie van de blustoestellen. Oude roestige cilinders moeten worden afgevoerd in verband met explosiegevaar. Doorgeroeste cilinders hebben in het verleden tot een aantal ernstige ongevallen geleid. Gebruikte blustoestellen moeten worden ingeleverd bij de leverancier. Hang dus nooit een gebruikt toestel weer op.

Aan elke activiteit kleeft wel een gevaar. Vaak ken je de gevaren van de werkzaamheden, maar soms is dat gevaar niet zichtbaar of niet bekend. Als de juiste maatregelen worden getroffen, hoeft een gevaar geen risico voor de veiligheid en gezondheid op te leveren en kun je het risico op schade of letsel tot een aanvaardbaar niveau beperken.

In dit hoofdstuk worden de risico's van verschillende werksituaties, zoals werken met gereedschap, beeldschermwerk en werken op hoogte besproken. Aan bod komen ook de risico's van diverse activiteiten, zoals transport, werken met elektriciteit, lassen, snijden, branden en solderen. Ook aan het werken in een omgeving met schadelijk geluid, straling, gevaarlijke stoffen, gevaarlijke vezels en explosiegevaar wordt aandacht besteed.

4.1 - Veilig werken met beeldschermen

We zitten allemaal regelmatig achter een beeldscherm. Bijvoorbeeld voor het invoeren van gegevens, tekstverwerken of het bewerken van computerbestanden. Langdurig beeldschermwerk kan leiden tot klachten. Bewegingsarmoede en/of repeterende bewegingen kunnen bij beeldschermwerk leiden tot gezondheidsklachten aan nek, schouder, arm of hand.

Klachten
De symptomen kunnen sterk variëren, voorbeelden zijn pijn, stijfheid, tintelingen en coördinatie- en krachtverlies. Een veel gehoorde klacht is RSI (Repetitive Strain Injury). Weinig lichaamsbeweging versterkt overigens het schadelijke effect. Voorkom klachten door op 'gezette tijden' het beeldschermwerk af te wisselen met andere werkzaamheden of door een korte pauze in te lassen. Ook mensen die bijvoorbeeld veelvuldig werken met een schroevendraaier, kunnen last van RSI krijgen. Soms worden hulpmiddelen gebruikt om klachten te voorkomen of te verlichten. Of ze daadwerkelijk helpen, hangt sterk af van de aard van het werk en de gezondheidsklachten. Laat je hierover dus vooraf goed adviseren.

Oogklachten
Bij beeldschermwerk of werkzaamheden waarbij de oogbol weinig beweegt of de oogleden weinig knipperen, ontstaan klachten van prikkende ogen vanwege een gebrek aan oogvocht. Dit effect wordt versterkt bij het dragen van contactlezen. Ook kunnen deze klachten ontstaan door grote contrastverschillen, door tegenlicht, het ontbreken van goede verlichting of slecht leesbare documenten bijvoorbeeld door te kleine letters. Personen met een leesbril hebben vaak moeite met het lezen van de teksten op het beeldscherm. Dit komt omdat de leesafstand tot het beeldscherm groter is dan de normale leesafstand waardoor de letters op het beeldscherm onscherp worden. Dit is in de meeste gevallen te verhelpen door een aangepaste beeldschermbril te gebruiken. Niets wijst er echter op dat het werk met beeldschermen blijvende schade kan veroorzaken aan de ogen.

Plaats je beeldscherm op de juiste manier
Zorg ervoor dat er geen fel licht in je ogen schijnt
Breng je stoel op de goede hoogte
Stel je tafel op de goede hoogte in

Documenthouder
Een documenthouder zorgt ervoor dat het document waarop de in te voeren gegevens staan, en het beeldscherm op gelijke afstand staan. Zo vermijd je vermoeide ogen, te veel buigen en draaien van de nek en voorkom je nek- en schouderklachten.

Oefeningen
Bij beeldschermwerk zullen oefeningen de doorbloeding van spieren stimuleren. Het is goed om deze oefeningen tijdens pauzes uit te voeren of tussendoor om de belaste spieren te ontspannen.

4.2 - Veilig werken met arbeidsmiddelen

Arbeidsmiddelen (gereedschappen, machines, apparaten) moeten voldoen aan de veiligheidseisen, op een juiste manier worden gebruikt en goed worden onderhouden. Zo kun je ongevallen voorkomen.

CE-markering
Volgens de Arbowetgeving moeten arbeidsmiddelen aan verschillende veiligheidseisen voldoen. Deze veiligheidseisen zijn afgesproken binnen de Europese Economische Ruimte (Europese Unie en nog een aantal Europese landen). Als een arbeidsmiddel is voorzien van een CE-merkteken mag je er als gebruiker vanuit gaan dat het middel voldoet aan de Europese veiligheidseisen en dus veilig gebruikt kan worden.

CE-merkteken

Het juiste gebruik voorkomt ongevallen
Jij bent als gebruiker verantwoordelijk voor het op de juiste manier gebruiken van de arbeidsmiddelen:

Keuring van gereedschappen
Voor het keuren van arbeidsmiddelen waaronder gereedschappen gelden (wettelijke) keuringseisen. Vaak worden keuringsresultaten vermeld in een register, zodat per artikel kan worden nagegaan op welke datum de controle is uitgevoerd. Voor een aantal gereedschappen, zoals hijsen hefmiddelen, is dit wettelijk verplicht. Op het arbeidsmiddel is een goedkeuringssticker aangebracht. Hierop kan je zien dat het voldoet aan de keuringseisen en wanneer het opnieuw moet worden gekeurd.

Voorbeeld van een goedkeuringssticker.

4.3 - Veilig werken met elektrisch handgereedschap

Voordat je met elektrisch gereedschap gaat werken, moet je uiteraard eerst weten hoe het werkt en lees je zo nodig de gebruiksaanwijzing of krijg je een training of instructie. Volg alle veiligheidsmaatregelen stipt op:

Keuring, controle en onderhoud
Het is verplicht elektrische handgereedschappen regelmatig te (laten) keuren. Het is belangrijk dat hiervoor een controle- en onderhoudssysteem is opgezet, waarin onder andere de keuringsdata en de controleresultaten worden vermeld. De eisen voor inspectie en onderhoud staan in de Arbowetgeving en de NEN 3140-norm.

4.4 - Veilig werken op hoogte

Als je op hoogte werkt, loop je het risico dat je valt. De gevolgen kunnen zeer ernstig zijn, daarom zijn er strenge regels voor veilig werken op hoogte. Wanneer is er sprake van werken op hoogte? Volgens de wet is dat in ieder geval bij een valhoogte van 2,5 meter of meer. Maar je moet vaak ook al maatregelen nemen als de valhoogte minder bedraagt. Zeker als er valgevaar is met kans op (ernstig) letsel, bijvoorbeeld als je bij een val op een obstakel terecht kan komen of in het water.

Dak-RI&E
Als monteur kom je voor aanleg of service- en onderhoudswerkzaamheden aan gebouwinstallaties op het dak van een gebouw. Uitgangspunt voor veilig werken op hoogte is de aanwezigheid van collectieve valbeveiliging en een veilige looproute naar de werkplek. Jouw werksituatie dient vooraf beoordeeld te worden, zodat de toe te passen veiligheidsmaatregelen op een verantwoorde manier kunnen worden gekozen. Deze beoordeling moet worden vastgelegd in een dak-RI&E.

Werkzaamheden op daken
Als je op meer dan 4 meter van de dakrand (of een gat, opening of sparing op hoogte) staat, sta je in een 'beschermde zone'. De zone moet wel een duidelijke markering hebben, bijvoorbeeld door pylonen en rood-wit afzetlint. Je mag in deze zone werken zonder aanvullende veiligheidsmaatregelen.

Platte daken
Als je tussen de 2 en 4 meter van de dakrand moet werken, is alleen sprake van een 'beschermde zone' als er een afzetting is geplaatst op 2 meter van de dakrand. Het gaat dan om een fysieke afzetting op 2 meter van en evenwijdig aan de dakrand, bijvoorbeeld in de vorm van paaltjes die met elkaar verbonden zijn door een ketting of kabel. In dit geval mag je de werkzaamheden uitvoeren zonder aanvullende veiligheidsmaatregelen.

Als je moet werken op minder dan 2 meter van de dakrand en de valhoogte is meer dan 2,5 meter, dan moeten er maatregelen zijn genomen om valgevaar tegen te gaan. Ook bij een valhoogte van minder dan 2,5 meter waarbij er kans is op ernstig letsel moeten er maatregelen worden genomen om het valgevaar tegen te gaan. Dat kan door het aanbrengen van doelmatige hekwerken, leuningen, vangnetten, of door het plaatsen van een veilige steiger, stelling, bordes, etcetera.

Soms mag gebruikgemaakt worden van doelmatige veiligheidsgordels met vanglijnen van voldoende sterkte. Een dak-RI&E-beoordeling moet dan uitwijzen dat het aanbrengen van de dakrandbeveiliging een groter risico vormt dan de werkzaamheden die moeten worden uitgevoerd. Denk bijvoorbeeld aan kortdurende inspectie-, installatie- of onderhoudswerkzaamheden die door een beperkt aantal personen (1 of 2 personen) worden uitgevoerd. Bij kortdurende werkzaamheden (= minder dan 3 uur) kan volstaan worden met een individueel valbeveiligingssysteem. Als je persoonlijke valbeveiliging gebruikt, dan moet er wel een goed en veilig bevestigingspunt zijn voor de vanglijnen. Ook moet je goed zijn voorgelicht over het juiste gebruik van de harnasgordel en de vanglijnen.

Schuine daken
Onder een schuin dak wordt verstaan een dak met een hellingshoek van 15° of meer. Als de valhoogte meer dan 2,5 meter bedraagt, moeten er maatregelen worden genomen om het valgevaar tegen te gaan. Ook bij een valhoogte van minder dan 2,5 meter waarbij er kans is op ernstig letsel moeten er maatregelen worden genomen om het valgevaar tegen te gaan. Dat kan door het aanbrengen van doelmatige hekwerken, leuningen en vangnetten of als dit niet mogelijk is door het plaatsen van een veilige steiger, stelling en/of bordes. Alleen als deze maatregelen niet toe te passen zijn, kan gebruikgemaakt worden van persoonlijke valbeveiliging.
Houd er ook rekening mee dat opdrachtgevers, bijvoorbeeld in de industrie, voor het werken op hoogte strengere en afwijkende regels kunnen hanteren.

Dakkapellen
De regels voor het werken op dakkapellen zijn dezelfde als voor het werken op daken. Dus ook hiervoor moet je vooraf beoordelen welke specifieke valbeveiligingsmaatregelen nodig zijn. Voor kortdurende werkzaamheden, zoals hierboven besproken, mag je gebruikmaken van persoonlijke valbeveiliging. Voor het werken op dakkapellen zijn overigens specifieke steigers en steigerhulpstukken in de handel.

Werken op bruggen, viaducten en in technische installaties
In veel werksituaties, zoals op bruggen, viaducten, in technische installaties, in de industrie en (petro)chemie loop je ook risico te vallen vanaf een hoogte. In ieder geval moeten er bij een valhoogte van 2,5 meter of meer voorzorgsmaatregelen worden getroffen om het valrisico uit te sluiten. In principe gelden dezelfde regels als voor het werken op daken.

Werktrap
Een trap is geschikt voor kortdurend werk of waar andere oplossingen niet mogelijk zijn.
Keuze arbeidsmiddel

Hoe controleer je een ladder of trap

Werken met vaste steigers
Voor uitgebreide werkzaamheden op hoogte worden vaak vaste metalen (staal, aluminium) steigers gebruikt, die onder toezicht van een deskundige worden opgebouwd. Bij gevaar voor elektrische geleiding, elektrocutie, vonken en explosie (in een ATEX-omgeving) wordt de steiger ook geaard. De deskundige controleert de veiligheid van de steiger vóór het eerste gebruik. Daarna minimaal eens in de drie maanden (in de bouwsector wordt in de regel elke 2 weken aangehouden), na iedere wijziging aan de steiger en na bijzondere weersomstandigheden, zoals een storm met een windkracht groter dan 8 Beaufort. Is de steiger veilig bevonden, dan wordt (bij voorkeur) er een speciale steigerkaart of label aan de steiger bevestigd. Zo kun je zien dat je op de steiger mag werken.

Werken met rolsteigers
Rolsteigers worden vooral gebruikt bij kortstondige werkzaamheden op hoogte. De opbouw en het gebruik is niet zonder risico's. Deze risico's worden verkleind als er goed materiaal wordt gebruikt, een deskundige de rolsteiger opbouwt en controleert, en de gebruikers goed worden geïnstrueerd.

Aanwijzingen voor de opbouw

Werken met hoogwerkers
Als je in korte tijd op verschillende hoogten werkzaamheden moet uitvoeren, is een hoogwerker vaak een veiliger hulpmiddel dan een (rol) steiger. Hoogwerkers zijn er in allerlei typen en uitvoeringen. Je mag ze alleen gebruiken als je voldoende bent geïnstrueerd over het gebruik en bekend bent met de risico's. Sommige opdrachtgevers eisen een specifieke opleiding. De handleiding moet bij de hoogwerker aanwezig zijn. De hoogwerker moet minimaal één keer per jaar worden gekeurd. Bij voorkeur dient er een keuringssticker op de hoogwerker aangebracht te worden, zodat de keuring controleerbaar is.

Werken met werkbakken
Voor kortdurende werkzaamheden op moeilijk bereikbare plaatsen en indien er geen alternatieven zijn, kun je gebruikmaken van een goedgekeurde werkbak aan een hijskraan. Deze werkmethode is aan strikte voorwaarden gebonden en hebben zowel betrekking op de werkbak als de kraan waarin de werkbak hangt. Ook de werkbak moet periodiek worden gekeurd. Controleer hiervoor de keuringscertificaten en/of keuringssticker.

Persoonlijke valbeveiliging
Soms is het gebruik van steigers of hoogwerkers niet mogelijk of haalbaar. Denk bijvoorbeeld aan kortdurende inspectiewerkzaamheden op daken. Dan moet je gebruikmaken van persoonlijke valbeveiliging. Het goed weten te gebruiken van de juiste valbeveiliging is een vaardigheid die je moet leren. Er zijn twee manieren om je te beschermen tegen vallen van hoogte: valbeveiliging en werkplekpositionering.

Valbeveiliging
Een valbeveiligingssysteem beperkt je niet bij het bewegen, maar beperkt de gevolgen van een eventuele val: het systeem stopt de val voordat je de grond raakt. Je hebt altijd een goed passende harnasgordel nodig. Deze moet ervoor zorgen dat de vrijgekomen krachten bij een val over je lichaam worden verdeeld. Daarnaast heb je een vanglijn met valdemper nodig of een automatisch valstopapparaat. Het is duidelijk dat de vanglijn niet langer mag zijn dan de valdiepte.

Werkplekpositionering
Om te voorkomen dat je over de rand van het dak kunt vallen, gebruik je een valbeveiligingssysteem met een vanglijn met een vaste lengte. In dit geval is de lengte van de vanglijn gebaseerd op de afstand tussen het aanhaakpunt en de dakrand. Bij situaties waarbij de afstand tot de dakrand wisselt, gebruik je een verstelbare vanglijn in combinatie met een valdemper. De vanglijn mag niet langer zijn dan de afstand tot de dakrand.

4.5 - Veilig werken bij transporteren van materialen

Het transporteren van installatiedelen vereist specifieke hulpmaterialen en kennis. Het kan dus raadzaam zijn om een gespecialiseerd bedrijf hiervoor in te schakelen. Indien dit werk toch in eigen beheer wordt uitgevoerd, is een grondige voorbereiding essentieel. Bij de werkvoorbereiding moet je nadenken over de risico's en de maatregelen om het veilig te kunnen doen. Leg de bevindingen vast in een project-RI&E of taakrisicoanalyse (TRA).

Verticaal transport
Bedenk dat (mobiele) kranen en gemotoriseerde transportmiddelen alleen mogen worden bediend door medewerkers die op dit gebied specifiek deskundig zijn. In de industrie moet je die deskundigheid aantonen met een certificaat.

Horizontaal transport
Lasten worden vervoerd met een transportmiddel, zoals rollers, drempelplaten, steekwagens, stapelaars, (vork)heftrucks enzovoort. Gebruik alleen de middelen die speciaal voor de 'klus' zijn geconstrueerd en waarvoor ze bedoeld zijn.

Wanneer stop je de hijswerkzaamheden

Hijsaanwijzingen

4.6 - Veilig werken aan elektrische installaties

Wij kunnen de elektriciteitsrisico's managen, het is ons vak, maar incidenten tonen ook aan dat werken met elektriciteit 'hoog' risicovol werk is. Zo werd een paar jaar geleden in een schakelruimte van een hoogspanningsstation door een foutieve meting het aardingsgarnituur fout aangesloten. De betrokken persoon is met ernstige brandwonden en een schedelbasisfractuur per traumahelikopter afgevoerd naar een brandwondencentrum. Bij een ander incident ging iemand met zijn handen in de verdeelinrichting. De toezichthouder heeft hem op tijd uit de installatie kunnen trekken en hem succesvol gereanimeerd. Deze voorbeelden geven aan, dat een stroomdoorgang of een vlamboog bij een kortsluiting fataal kunnen zijn en onderstrepen nogmaals: doe het veilig of doe het helemaal niet.

Wat jouw werkgever van jou mag verwachten hangt af van je vakopleidingen en de gekregen instructies. Een vakopleiding en het op peil houden van je kennis en kunde is bij elektrotechnische werkzaamheden een belangrijke veiligheidsmaatregel. Een reden waarom de NEN 3140 de opleidingseisen en de vereiste kennis en ervaring omschrijft. De norm kent vier functies:
NEN 3140-aanwijzing
Voor de NEN 3140-functies zijn de functieomschrijvingen samen met de opleidings- en ervaringseisen de basis voor een aanwijzing van deze personen. Je werkgever moet je schriftelijk aanwijzen als: VOP'er, VP'er, WV'er en/of IV'er. Bij de aanwijzing behoren verantwoordelijkheden en bevoegdheden en deze zijn vooral gericht op:

De 'strenge' aanwijsregels zijn nodig om bij werken onder spanning duidelijk te maken wie verantwoordelijk is voor de veiligheidsmaatregelen. Ook uitzendkrachten of ingehuurde zzp'ers die elektrotechnische werkzaamheden uitvoeren, moeten schriftelijk worden aangewezen. Vooraf moet getoetst worden of de ingeleende uitzendkracht of zzp'er voldoet aan de NEN 3140-eisen op het gebied van (vak)opleiding en ervaring.

Belangrijke termen uit de NEN 3140
Symbolen op elektrische apparatuur m.b.t. de isolatie.

Gevaren en risico's
Werken onder spanning is risicovol, omdat de kans bestaat op een stroomdoorgang met als gevolg ernstig lichamelijk letsel. Bij 5-20 mA ontstaat lichte tot matige spiersamentrekkingen. Bij 20-100 mA stokt de ademhaling, treedt spierverkramping op en heb je geen controle meer over je spieren, zodat jezelf losmaken onmogelijk wordt. Boven de 100 mA kan verbranding van weefsels optreden, zeer krachtige spiersamentrekking en grote kans op dood door elektrocutie. Daarnaast kunnen bij een korstsluiting grote krachten vrijkomen en kan de vlamboog brandwonden veroorzaken. Verder is er gevaar voor brand en explosie. Ook kan je gewond raken als je op een ladder staat en door de elektrische schok schrikt waardoor je je evenwicht verliest en valt. De elektrische schok hoeft niet per se ernstig te zijn, maar de reactie daarop is een veel voorkomende oorzaak bij het ongeval.

Onder spanning werken
Onder spanning werken betekent: werkzaamheden uitvoeren waarbij je actieve delen kunt aanraken of met delen van je lichaam, gereedschappen, hulpmiddelen of persoonlijke beschermingsmiddelen (PBM-en) terecht kunt komen in de gevarenzone. De gevarenzone is het gebied rondom ongeïsoleerde actieve (spanning voerende) delen.
Als gevarenzone geldt minimaal:
Alleen in zeer incidentele situaties mag onder spanning worden gewerkt en in dat geval moet er eerst aan alle onderstaande voorwaarden zijn voldaan:
Onder spanning werken mag alleen worden gedaan door vakbekwame of voldoende onderrichte personen die hiervoor specifiek zijn opgeleid, getraind en gemachtigd (aangewezen volgens de NEN 3140). Tevens moet aan de volgende voorwaarden zijn voldaan:

Inschakelen
Ruim eerst de werkplek op en haal gereedschappen, hulpmiddelen en restmaterialen weg. Verwijder aardingen in omgekeerde volgorde van het aanbrengen, tijdelijke afschermingen en waarschuwingsborden. De sloten op de voedingsschakelaar of blokkeertangen mogen alleen worden verwijderd door degene die ze heeft aangebracht. Zorg ervoor dat iedereen de werkplek verlaat, tenzij men een dringende reden heeft om er te blijven. Wees er zeker van dat niemand anders nog werkzaamheden uitvoert. Stel dan de gebruikers op de hoogte. Pas dan kun je de installatie weer inschakelen. Inschakelen mag alleen gebeuren door een juist gekwalificeerd en elektrotechnisch voldoende deskundig persoon (aangewezen volgens de NEN 3140).

4.7 - Veilig werken met gevaarlijke stoffen

Carcinogeen, mutageen en reproductietoxisch
De risico's van (milieu)gevaarlijke stoffen moeten we niet onderschatten. CRM-stoffen zijn stoffen die:

Deze stoffen/producten zijn allemaal schadelijk voor de gezondheid op langere termijn. Dit betekent dat je niet direct merkt dat het schadelijk voor je is, maar dat de effecten van blootstelling vaak pas na jaren merkbaar zijn. Daarbij zijn CMR-stoffen extra gevaarlijk, omdat zij al bij een eenmalige of kortdurende blootstelling het maximale risico geven op gezondheidsschade. Asbest is hiervan een bekend voorbeeld. Je werkgever moet je informeren als je met deze stoffen werkt en aangeven welke veiligheidsmaatregelen je moet nemen.

Gebruiksstoffen
Bij het werken met gevaarlijke stoffen moet je voorkomen dat je wordt blootgesteld aan gevaarlijke concentraties. Vanuit het bedrijf kun je ervoor zorgen dat er geen of minder gevaarlijke gebruiksstoffen worden ingekocht. Op de werkplek kun je je aan de hand van het productinformatieblad vooraf oriënteren op de gevaren van de stof, de te nemen maatregel(en) en zo nodig de te gebruiken persoonlijke beschermingsmiddelen (PBM-en). Als je de aanwijzingen stipt opvolgt, kun je Veilig, Gezond en Milieuverantwoord (VGM) met een product werken.

Gevaarlijke stoffen 'on-site'
Ook op een werklocatie bij een opdrachtgever geven de productveiligheidsinformatiebladen je gedetailleerde informatie over de stof/producten waar je aan kan worden blootgesteld. Op de werkterreinen wordt bij sommige bedrijven de gevarendiamant gebruikt op tanks en (opslag) vaten. Met behulp van de symbolen kun je bij een ongeval (lekkage) of brand snel beoordelen welke gevaren er kunnen optreden.

Lock-Out-Procedure
Op je werkplek bij een opdrachtgever kan veel fout gaan als de 'installatie' niet voorafgaand aan het werk is veiliggesteld. Als het (bijna) mis gaat is dit vaak te wijten aan een slechte communicatie tussen opdrachtnemer en -gever. Op de vergunning staat dat de leidingen zijn gespoeld en geblokt (lock-out-procedure), maar soms lekt er bij het losdraaien van de flens toch vloeistof. De vergunning geeft aan dat de installatie drukvrij is, maar de meting zegt soms iets anders. Blijf dus zelf altijd goed opletten.

Jij bent bekend met de risico's van de taken, die nodig zijn voor het werk. De omgevingsrisico's worden in belangrijke mate bepaald door de opdrachtgever. Hij moet voor een veilige werkplek zorgen (explosieveilig, spanningsvrij, vloeistofvrij). Meestal worden deze zaken vastgelegd in een vergunningensysteem.

Soms kan je in contact komen met gevaarlijke stoffen zonder dat je het merkt, bijvoorbeeld omdat je ze niet kan waarnemen of omdat ze vrijkomen bij een bewerking. Deze risico's vind je niet terug op een etiket of een waarschuwingsbord. Denk bijvoorbeeld aan de gevaarlijke stoffen die kunnen vrijkomen bij het ontvetten van een werkstuk, bij verspanende bewerkingen, bij het lassen en snijden of bij het solderen of als je moet werken in bijvoorbeeld een rioolinstallatie. Daarom is het zaak altijd Veilig, Gezond en Milieuverantwoord te werken.

4.8 - Veilig werken met asbestvezels op de werkplek

Bij renovatieprojecten komt men er nogal eens achter dat deze gevaarlijke materialen 'verborgen' zijn toegepast. Vaak gaat het dan om asbest of keramische vezels. Het is bekend dat asbest kanker kan veroorzaken. In deze paragraaf komen de belangrijkste risico's aan bod en worden bij elk risico aanwijzingen voor veilig werken gegeven.

Gezondheidsschade
Asbestvezels zijn schadelijk voor de gezondheid. Blootstelling aan verhoogde concentraties kan onder meer leiden tot asbestose, longkanker en mesothelioom. Deze asbestaandoeningen uiten zich meestal na een vrij lange periode tussen het begin van de blootstelling en het ontstaan van de ziekte (20 tot 30 jaar). Asbestvezels kunnen in je lichaam komen door inademing en inslikken.

Asbest-risicovolle situaties
Bij werkzaamheden in of aan bouwwerken en installaties van vóór 1994 bestaat het risico van blootstelling aan asbest. In ons werk kan je met de volgende risicovolle situaties te maken krijgen:

Asbestvrij werken
Om te zorgen dat je de werkzaamheden asbestveilig kunt uitvoeren, is het nodig dat al in de offertefase wordt gekeken naar de aanwezigheid van asbest. Als dat zo is, kan het nodig zijn dat voorafgaand aan de werkzaamheden het asbest verwijderd moet worden. Maar misschien kan het duurzaam afgeschermd worden, of kunnen andere maatregelen worden genomen om te voorkomen dat asbestvezels vrijkomen.

Asbestinventarisatierapport
Als er een vermoeden is dat bij de werkzaamheden asbest vrij kan komen, moet een opdrachtgever (ook een particuliere opdrachtgever) in het bezit te zijn van een Asbestinventarisatierapport, vraag hier altijd om! In dat rapport kun je nalezen of er asbest in het gebouw aanwezig is, waar dat is aangetroffen en welk soort asbest het betreft. Dit soort rapporten mogen alleen door erkende adviesbureaus worden opgesteld. Deze bureaus hebben een zogenaamde SC-540 erkenning.

Vrijstelling
Voor een aantal werkzaamheden is een Asbestinventarisatierapport niet verplicht. Bedrijven mogen zelf de volgende werkzaamheden zonder een dergelijk rapport uitvoeren:

Er is ook geen rapport nodig bij het verwijderen van complete asbesthoudende apparaten, waarbij er op geen enkele manier sprake is van sloop of demontage. Bij werkzaamheden aan of in bouwwerken of installaties van ná 1 januari 1994 is ook geen rapport nodig. Maar je werkgever heeft altijd de verplichting je goed voor te lichten over de gevaren en hoe je het werk het beste kan uitvoeren, al dan niet met persoonlijke beschermingsmiddelen.

Waarschuw bij het minste vermoeden altijd de werkplekleiding en laat deze door een deskundige vaststellen of het gaat om asbest en hoe dat verwijderd moet worden.

4.9 - Veilig werken met minerale vezels

Nadat de toepassing van asbest verboden werd (1993), zijn vervangende producten op de markt gebracht. Deze vezels zijn minder schadelijk omdat ze wel kunnen breken, maar niet overlangs kunnen splijten, zoals asbestvezels. Het overlangs slijten maakt asbest kankerverwekkend. Minerale vezels kunnen verkorten (in lengte), maar niet smaller worden (diameter blijft gelijk) en zijn daarom minder schadelijk voor de gezondheid. Minerale vezels kennen wij als glas-, steen-, slakkenwol of keramische vezels. De eerste drie worden vooral gebruikt voor temperatuur of geluidsisolatie.

Blootstellingsrisico's
De schadelijkheid van de minerale vezels is afhankelijk van hun afmetingen. Grote vezels (langer dan 30 µm) lossen makkelijker op in de slijmvliezen dan kleine vezels (korter dan 10 µm). Bij intensief contact met de vezels kun je last krijgen van huidirritatie en -beschadigingen. Om de vezels bij elkaar te houden, worden harsen gebruikt. Die harsen kunnen vluchtige organische oplosmiddelen bevatten, zoals bijvoorbeeld formaldehyde. Keramische vezels zijn aangemerkt als 'mogelijk' kankerverwekkend.

4.10 - Veilig werken met koudemiddelen

Koudemiddelen spelen een belangrijke rol bij de temperatuurbeheersing in koelkasten en vrieskisten, maar ook bij de klimaatbeheersing in gebouwen. Bij koudemiddelen wordt onderscheid gemaakt in natuurlijke en synthetische koudemiddelen. Koudemiddelen dragen bij aan het broeikaseffect bij lekkage.

Broeikaseffect
Natuurlijke koudemiddelen zoals water, CO₂, ammoniak of gassen als propaan of butaan, hebben een veel lagere bijdrage aan het broeikaseffect dan synthetische koudemiddelen. Het broeikaseffect van de synthetische koudemiddelen is 124 tot 22.800 maal groter dan het effect van CO₂. Het broeikaseffect van ammoniak is nul. Voor het milieu zijn de natuurlijke koudemiddelen daarom een beter alternatief. Bij gebruik van natuurlijke koudemiddelen is veiligheid wel een aandachtspunt.

Synthetische koudemiddelen
De meeste koel- en klimaatinstallaties draaien op synthetische koudemiddelen, de zogenaamde (H)CFK's, en HFK's (F-gassen). Deze worden ook wel als volgt aangeduid:

Om te mogen werken met HFK's moet het bedrijf een STEK-certificaat hebben en de monteur een F-gassen diploma. Het is goed om te weten dat deze koudemiddelen steeds minder worden gebruikt en soms ook niet meer mogen worden bijgevuld. Een milieuvriendelijker alternatief zijn de HFO-houdende koelmiddelen (fluorwaterstof Olefines).

Veiligheidsrisico's
De meeste freonen kunnen, als ze bij hoge concentraties vrijkomen, de aanwezige zuurstof in de lucht verdringen. Dit kan leiden tot verstikking met mogelijk fatale afloop. Wanneer je huid in aanraking komt met tot vloeistof verdichte gassen, kan letsel ontstaan door bevriezing. Steeds vaker worden ook stoffen als ammoniak, propaan en isobutaan als koudemiddelen gebruikt. Deze stoffen zijn brandgevaarlijk. Wanneer ze kunnen verdampen, wordt de gevaarlijke grens voor een explosie al snel bereikt. Ammoniak werkt daarnaast irriterend op de ogen en luchtwegen en kan bij inademing van hogere concentraties giftig zijn. Bij het publiceren van dit Blauwe Boekje wordt gewerkt aan een arbocatalogus over koudemiddelen.

4.11 - Veilig werken met kwartsstof

Kwarts of siliciumdioxide (SiO2) is een mineraal dat in grote hoeveelheden voorkomt in allerlei gesteenten. Kwarts is daarom bijna altijd aanwezig in 'steenachtige' bouwmaterialen als bakstenen, beton, cellenbeton, gips, kalkzandsteen, etc. Kwarts is daarom niet eenvoudig uit te bannen. Het komt vrij bij het boren of slijpen in stenen bouwconstructies (vloeren, muren, plafond) en kan opnieuw in de lucht komen bij opruimwerkzaamheden (o.a. droog vegen). Als kwartsstof vrijkomt, komt de blootstelling al snel boven de veilige grenswaarde.

Gezondheidsrisico's
De bouwmaterialen in vaste, gebonden vorm zijn ongevaarlijk voor je gezondheid, maar het inademen van fijn kwartsstof moet worden voorkomen. Ingeademd kwartsstof kan in de longen (op langere termijn) leiden tot silicose ofwel mijnwerkerslongen en longkanker.

Tijdgewogen gemiddelde
Voor kwartsstof is een wettelijke grenswaarde vastgesteld op maximaal 0,075 mg/m3 als een tijd gewogen gemiddelde over 8 uur per dag. Het is de maximaal toegestane concentratie in de omgevingslucht op een werkplek, waar gedurende 8 uur (onbeschermd) mag worden gewerkt. Als er bijvoorbeeld 4 uur per dag wordt gewerkt, is het dubbele maximum toelaatbaar, enzovoort. Beneden die waarde zijn ook op termijn geen gezondheidseffecten te verwachten.

De tabel laat zien dat bij de verschillende activiteiten de norm fors wordt overschreden. In al deze gevallen zijn er dus beheersmaatregelen nodig om gezondheidsschade te voorkomen.

Blootstelling voorkomen
De afgelopen jaren is er veel aandacht geweest voor innovaties van gereedschappen, processen en werkplekinrichtingen. De belangrijkste doelstelling is het zorgen voor een kwartsstofvrije werkplek, mede te bereiken door ontwikkeling en toepassing van stofarme productieprocessen- en middelen. Door TNO is een manier ontwikkeld om gereedschappen en stofzuigers te testen. Volgens een standaard werkwijze worden in een testruimte stofmetingen uitgevoerd tijdens het gebruik van gereedschappen met stofafzuiging van verschillende fabrikanten.

Veel fabrikanten hebben hun gereedschapssystemen laten testen op een goede werking. Het TNO-label geeft aan hoelang er met het betreffende systeem veilig (stofvrij) gewerkt kan worden.

4.12 - Veilig werken met chroom-6

Bij werkzaamheden aan chroom houdende metalen of coatings kun je blootgesteld worden aan het voor je gezondheid schadelijke chroom-6. Chroom-6 kan niet los voorkomen en zal zich, als het bij een bewerking vrijkomt, onmiddellijk willen binden met een ander materieel vooral in een vochtige omgeving. Vanwege deze eigenschap werd het veelvuldig gebruikt als kleurstof in verven en primers. Het toepassen van chroom-6 in coatings of verfmiddelen is inmiddels verboden, maar pas op het is op veel plaatsen nog aanwezig. Ook bij het lassen van roestvast-staal kan in de lasrook chroom-6 aanwezig zijn.

Bron: Rijkswaterstaat, Rijksvastgoedbedrijf, ProRail.

4.13 - Veilig werken met ioniserende straling

Ioniserende straling wordt in de volksmond ook wel radioactieve straling genoemd. Die straling kun je tegenkomen bij onder andere:
Wettelijke bepalingen
Het werken met ioniserende straling is geregeld in de Kernenergiewet. Het besluit stralingsbescherming hanteert de volgende uitgangspunten:
Werkzaamheden waarbij gebruik wordt gemaakt van ioniserende straling mogen uitsluitend worden uitgevoerd als er wordt voldaan aan twee voorwaarden:
De risico's van ionisatiemelders
Ionisatie brand- en rookmelders maken gebruik van ioniserende straling, maar zijn tegenwoordig verboden. In de praktijk kun je nog ionisatiemelders tegenkomen, maar bij vervanging moet dan een ander type rookmelder worden gebruikt. Bij ionisatiemelders zorgt een radioactieve bron voor ionisatie van de luchtdeeltjes in de melder. Dit gedeelte van de melder heet de ionisatiekamer. De straling buiten de ionisatiekamer is afwezig zodat je een rookmelder probleemloos kan plaatsen en verwijderen. Wel moet je de volgende voorzorgsmaatregelen treffen:
Neem contact op met een preventiemedewerker (Arbo- of VGM-functionaris) als:

4.14 - Veilig werken met niet-ioniserende straling

Niet-ioniserende straling is straling waarvan de energie niet groot genoeg is om een stof te ioniseren. Deze straling wordt ook wel elektromagnetische straling of elektromagnetisch veld genoemd. Voor sommige categorieën optische straling gelden grenswaarden en maatregelen. Neem bij onduidelijkheden contact op met de preventiemedewerker (Arbo- of VGM-functionaris) die je om raad kunt vragen.

Soorten niet-ioniserende straling
Uv-straling
De voornaamste bron voor uv-straling is de zon. Uv-straling komt ook vrij bij diverse werkzaamheden, zoals elektrisch en autogeen lassen, het drogen van lakken en inkten en de controle van printplaten. De risico's zijn:

Veilig in de zon
Een beetje uv-straling is goed voor je gezondheid en helpt je lichaam vitamine D aan te maken. Een teveel aan uv-straling is ongezond en kan huidkanker veroorzaken. Dat geldt zeker wanneer je in de buitenlucht werkt. Dan krijg je namelijk twee tot drie keer zoveel te verwerken dan de gemiddelde Nederlander. Daardoor loop je vier tot vijf keer meer kans op huidkanker. De hoeveelheid uv in het zonlicht dat de aarde bereikt, wordt uitgedrukt in de zonkracht of uv-index. De uv-index in ons land kan variëren van 0 (wanneer er geen uv is) tot maximaal 10. Bij een lage uv-index (0-4) verbrandt je huid minder snel dan bij een hoge zonkracht (7 en hoger).

Veilig werken bij intensieve uv-straling
Uv-straling komt ook vrij bij diverse werkzaamheden, zoals het elektrisch en autogeen lassen, het drogen van lakken en inkten of de controle van printplaten. Bescherm jezelf dus tegen overmatige blootstelling aan uv-straling.

IR-straling
Ir-straling komt bij diverse werkzaamheden vrij, onder andere bij elektrisch en autogeen lassen. In andere gevallen wordt ir-straling gebruikt voor het harden, drogen en smelten van materialen. In de installatietechniek worden infraroodcamera's ook gebruikt om hotspots te detecteren in bijvoorbeeld elektrische verdeelkasten of schakelpanelen. Bij blootstelling kan de ir-straling doordringen in je huid en bij langdurige blootstelling zelfs de huid verbranden. De straling kan ook schade toebrengen aan je net- of hoornvlies. Bij korte, heftige of langdurige blootstelling kan glasblazersstaar ontstaan, waarbij het netvlies troebel wordt.

4.15 - Veilig werken met laserlicht

Een laser is een stralingsbron die een zeer intensieve bundel straling uitzendt. Die bundel kan bestaan uit uv-straling, ir-straling en ook zichtbaar licht. Omdat je met lasers een grote hoeveelheid energie kunt richten op een beperkt oppervlak, worden deze onder meer toegepast bij:

In de installatiebranche wordt laserlicht bijvoorbeeld gebruikt voor het versturen van data door optische (glasvezel) kabels.

Als je met lasers werkt, loop je het risico dat (de reflectie van) een bundel je huid of ogen treft. De gevolgen zijn afhankelijk van de golflengte, het vermogen en de duur van de blootstelling. Daarnaast kan een laserbundel voldoende energie opbrengen om brandbare materialen te laten ontbranden.

Klasse-indeling
Lasers worden op basis van de veiligheidsgevaren ingedeeld in klassen. Hoe hoger de klasse, hoe gevaarlijker de laser is en hoe strenger de veiligheidsrichtlijnen zijn. De klasse-aanduiding is meestal op de laser aangebracht. Er worden verschillende klassen onderscheiden:

Zorg zo mogelijk voor omkasting of afscherming van de laserinstallatie. Op die manier kom je niet in contact met de laserbundel en is er geen contact mogelijk met brandbare materialen.

4.16 - Veilig werken met elektromagnetische velden van antennes

Elektromagnetische velden (EM-velden) worden gebruikt om signalen over te brengen, onder andere in de mobiele telecommunicatie. Voor een zo optimaal mogelijk bereik, worden antennes vaak op flatgebouwen, in torens, op masten of op andere hoge objecten gehangen. Op dit moment zijn er in Nederland vier systemen:

Bij mobielenetwerken staat de letter G voor Generatie. Het 5G-netwerkt moet ervoor zorgen dat de toenemende vraag naar mobiele data wordt opgevangen. Het biedt ook veel nieuwe mogelijkheden, zoals ziekenhuisoperaties op afstand, zelfrijdende auto's en virtual reality. Maar bijvoorbeeld ook drones die pakketjes afleveren.

Gezondheidseffecten
EM-velden kunnen bij hoge stralingsintensiteiten schadelijk zijn voor de gezondheid. Bij blootstelling aan EM-velden in het frequentiegebied van antennes kan weefsel worden opgewarmd als je te dicht in de buurt van de antenne komt. De werking van medische hulpmiddelen in het lichaam, bijvoorbeeld pacemakers, kan verstoord worden. Van het aanraken van niet-geaarde elektrisch geleidende objecten in het stralingsveld van een bron kan je een schok krijgen.

Wereldwijd wordt er veel onderzoek gedaan naar allerlei gezondheidsklachten (onder andere slapeloosheid, concentratieproblemen en hoofdpijn) in relatie tot (langdurige) blootstelling aan lage niveaus EM-velden. De Gezondheidsraad, een adviesorgaan van de Nederlandse overheid, zet deze onderzoeken regelmatig op een rij. Op dit moment is er volgens de Gezondheidsraad te weinig bewijs om aan te nemen dat er een verband bestaat tussen EM-velden en deze gezondheidsklachten. Ook het ontstaan van kanker is onderzocht en ook hiervan zegt de Gezondheidsraad dat het niet waarschijnlijk is dat langdurige blootstelling aan lage niveaus EM-velden afkomstig van antennes, deze ziekte kan veroorzaken.

Wet- en regelgeving
Op basis van wetenschappelijk onderzoek naar gezondheidseffecten van EM-velden is per frequentiegebied de grens van de maximaal toelaatbare stralingsintensiteit voor de beroepsbevolking vastgelegd in wettelijke richtlijnen. Voor de algemene bevolking gelden strengere richtlijnen, omdat burgers de risico's vaak niet kunnen herkennen en dus geen maatregelen kunnen nemen. Ook wordt voor burgers uitgegaan van een langere blootstellingduur, namelijk 24 uur per dag in plaats van gedurende de werkdag voor de beroepsbevolking.

Actiezones
De actiezone is het gebied rond de bron waarbinnen de maximaal toelaatbare grens overschreden kan worden en waar je dus niet moet zijn als de antenne aan staat. De actiezone is berekend voor de ergst denkbare situatie en biedt daarom maximale veiligheid. Houd er rekening mee dat de actiezones per type antenne sterk kunnen verschillen. Kom je regelmatig met EM-velden van gsm-antennes in aanraking, houd je dan aan de algemeen geldende actiezone van twee meter recht voor de antenne.
Andere bronnen van EM-velden zijn bijvoorbeeld antennes van mobilofoons, radiozenders en zendamateurs op daken. Maar denk ook aan verkeersradarinstallaties. Deze kunnen verschillende vormen hebben, zijn vaak minder opvallend dan gsm-antennes en zenden ook soms met hogere vermogens. Dat maakt het risico groter. Daarnaast geldt dat ze in tegenstelling tot de meeste gsm-antennes soms ook naar beneden toe velden uitzenden. Houd er rekening mee dat de actiezones per antenne sterk kunnen verschillen. De actiezone voor onder andere radiozenders kan zich zelfs uitbreiden tot meer dan 15 meter van de antenne.

Veilig werken aan antennes
'Oude' mobielenetwerken moeten worden onderhouden. Bij publicatie van dit Blauwe Boekje geeft bijvoorbeeld de aanleg van het 5G-netwerk veel nieuw werk, omdat er meer kleine zenders ('small cells') nodig zijn, waardoor er veel antennes bij (moeten) komen.

Maatregelen die de werkgever moet nemen

De personal monitor is een apparaat waarmee je de actiezone kunt inschatten. Je kunt het ook in je borstzak dragen om na te gaan of er sprake is van plotselinge overschrijding. Het apparaat geeft een signaal af wanneer je aan te hoge niveaus wordt blootgesteld. Overleg in dit geval vooraf met de preventiemedewerker (Arbo- of VGM-functionaris).

4.17 - Veilig werken bij lassen en solderen

Bij lassen komt lasrook vrij. Lasrook is een verzamelterm voor het mengsel van gassen, dampen en kleine deeltjes. De hoeveelheid rook wordt in sterke mate bepaald door de lastechniek en het toevoegmateriaal. Ruim 80 procent van de lasrook ontstaat door verdamping van de stoffen, die afkomstig zijn van het las-toevoegmateriaal. De gezondheidsrisico's zijn afhankelijk van de concentratie, de samenstelling van de lasrook en van de grootte van de schadelijke deeltjes in de lasrook.

De gezondheidsrisico's
De lasrook bevat giftige gassen en zeer fijne deeltjes. Stofdeeltjes (0,7 tot 1,0 µm) kun je makkelijk inademen en komen in je lichaam via je neus en/of mond. De zeer kleine stofdeeltjes (0,3 tot 0,7 µm) zijn het gevaarlijkst, omdat deze diep in je luchtwegen kunnen binnendringen. De grotere delen worden in je neus- en keelholte opgevangen. Bij een langdurige blootstelling aan lasrook kunnen ijzerdeeltjes zich ophopen in je longen en dit geeft een verhoogde kans op longkanker. Voor lasrook geldt daarom een wettelijke grenswaarde van 1 mg/m³ als tijdgewogen gemiddelde over 8 uur.

Andere risico's voor je gezondheid zijn:
Veiligheidsrisico's

Arbeidshygiëne
Gezond werken doet een beroep op je vakmanschap. Bij lasrook zal dit leiden tot minder emissie. Je werkhouding en je positie ten opzichte van de lasrookpluim is bepalend voor wat je inademt. Meestal buig je over het werkstuk, maar in deze positie worden ook de hoogste concentraties lasrook in je ademzone gemeten. Beter is een werkhouding waarbij je je hoofd zo ver mogelijk van de lasrookpluim verwijderd houdt.

Lastechnieken
In de installatietechniek wordt bij elektrisch booglassen, zowel met een afsmeltende elektrode (MAG en MIG) als met een niet-afsmeltende elektrode (TIG) gewerkt. Bij het MIGMAG-lassen werk je met een constante elektrische spanning en wordt bij het lassen een draad aangevoerd.

Solderen
Bij het solderen gebruik je voor de verbinding van de materialen soldeertin. Soldeertin is vaak loodhoudend. Verder is in het soldeertin een vloeimiddel (hars) met een klein beetje reinigingsmiddel verwerkt. Al sinds 2006 is het gebruik van lood in alle elektronische apparaten verboden, maar loodhoudend soldeer komen we nog altijd tegen op de werkplek. Voor het solderen van waterleidingbuizen is loodhoudende soldeertin niet meer toegestaan.

Autogeenlassen
Zuurstof-acetyleenlassen is een lasproces waarbij gelast wordt met een zeer hete vlam. De brander wordt bij het autogeen lassen met één hand vastgehouden. Met de andere hand wordt vulmiddel aangebracht. Het is erg belangrijk dat de lasvlam goed wordt afgeregeld. Wanneer er te veel zuurstof wordt toegevoegd, kan het werkstuk worden beschadigd.

4.18 - Veilig werken met gasflessen

Een gascilinder mag je in een service- of bedrijfswagen vervoeren om een project te bevoorraden of voor onderhouds- en reparatiewerkzaamheden. Bevat een gascilinder een gevaarlijke stof, dan mag je maar een beperkte hoeveelheid vervoeren. Als je die hoeveelheid niet overschrijdt, dan zijn er geen vervoersdocumenten noodzakelijk, maar moeten de betreffende productinformatiebladen wel in de auto aanwezig zijn. Overleg vooraf altijd met een preventiemedewerker (Arbo- of VGM-functionaris).

Opslag
Ook voor de omgeving moet de opslag veilig zijn. Voor de opslag van volle en lege gasflessen met een gezamenlijke inhoud tot en met 125 liter gelden speciale regels. Buitenopslag heeft altijd de voorkeur, maar op een projectlocatie is dit niet altijd mogelijk.

4.19 - Veilig alleen werken

Wie alleen moet werken, kan niet terugvallen op collega's bij gevaar of een ongeval. De definitie voor een alleenwerker is een medewerker die alleen en geïsoleerd, buiten het zicht of gehoor van collega's zijn werkzaamheden verricht.

Verboden om alleen te werken
Of je alleen mag werken, hangt af van de risico's van het werk dat je gaat doen, maar in een aantal gevallen geldt een absoluut verbod. Dit is bijvoorbeeld het geval:

Risicoprofiel

* Grenswaarden zijn tijdgewogen gemiddelden over 8 uur ( TGG-8u). Er kan ook sprake zijn van een plafondwaarde ( ceiling-waarde)

Indicatie risicoprofiel van werkzaamheden in een omgeving.

Zorg voor back-up
Een tweede persoon mag niet aan hetzelfde gevaar zijn blootgesteld. Hij moet in staat zijn hulp te bieden/te halen of op de juiste manier te kunnen ingrijpen. Het risico moet zorgvuldig worden afgewogen. Houd hierbij tevens rekening met je gezondheid, zeker als je medicatie gebruikt. Bij twijfel neem je contact op met de bedrijfs- en/of huisarts.

Veiligheidsmaatregelen voor een alleenwerker
Het inschatten van de grootte van het risico geeft je goed inzicht in de noodzaak voor aanvullende veiligheidsmaatregelen bij alleen werken. Het gaat hierbij om een aanvulling op de maatregelen om veilig en gezond de taken te kunnen uitvoeren. De tabel hieronder geeft op grond van de berekende risicoklasse een aanwijzing voor de te nemen veiligheidsmaatregelen om in het geval van nood de bedrijfshulpverlening te kunnen alarmen.

Je kunt gemakkelijk zelf ook maatregelen nemen om het alleen werken veiliger te maken, bijvoorbeeld door de volgende veiligheidstips op te volgen.

Met het opstellen van een taakrisicoanalyse (TRA) beoordeel je de risico's van de werkzaamheden die je gaat uitvoeren en bepaal je welke maatregelen je moet nemen om het werk Veilig, Gezond en Milieuverantwoord te kunnen uitvoeren. In de volgende hoofdstukken zijn de risico's, schadeoorzaken en beheersmaatregelen van een groot aantal werkzaamheden in de installatietechniek al in kaart gebracht.

Zelf een TRA opstellen
Het kan voorkomen dat je een activiteit moet uitvoeren waarvoor in dit boekje geen TRA is opgenomen of de risico's niet zijn beschreven. In dat geval kun je aan de hand van de onderstaande methode zelf bij het risico de risicoklasse bepalen (hoe groter het risico, hoe hoger de risicoklasse). In de rekenkundige risicobenadering heeft elk risico:

De uitkomst van de vermenigvuldiging geeft de hoogte van het risico (R-waarde).

Stap 1: Bepaal de P-, E- en C-waarde
De P-waarde wordt uitgedrukt in een cijfer tussen 0 en 10. Hoe hoger de P-waarde, hoe waarschijnlijker het is dat het risico aanwezig is.

De E-waarde wordt uitgedrukt in een cijfer tussen 0,5 en 10. Hoe hoger de E-waarde, hoe langer de blootstelling.

De C-waarde wordt uitgedrukt met een cijfer tussen 1 en 100.
Hoe hoger de C-waarde, hoe groter het mogelijke letsel of de mogelijke schade.

Stap 2: bereken de R-waarde aan de hand van de formule R = P x E x C

Bepaal vervolgens aan de hand van de uitkomst en met behulp van onderstaande tabel de overeenkomstige R-klasse.

Rekenvoorbeeld
P = 3
De kans op het aanwezig zijn van het risico tijdens de werkzaamheden wordt ingeschat als ongewoon, maar mogelijk.

E = 6
De blootstelling aan het risico vindt dagelijks tijdens de werkuren plaats.

C = 7
Als het ongeval gebeurt, zal de mogelijke schade aanzienlijk zijn. Eén of meerdere personen zullen ernstige verwondingen oplopen.

R-waarde
R = P x E x C = 3 x 6 x 7 = 126

R-klasse
Klasse III = wezenlijk risico, maatregelen zijn noodzakelijk.